Ζακ Νταματιάν Ιούλιος- Οκτώβριος 2017, τεύχος 94

Τον Μάιο του 1918, στο Σαρταραμπάντ και σε άλλα μέτωπα, οι Αρμένιοι, ύστερα από ηρωική αντίσταση, αποκρούουν την τουρκική επίθεση. Στην Τιφλίδα, η αρμενική πολιτική επιτροπή ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της Αρμενίας. Η γεωργιανή πρωτεύουσα υπήρξε για μεγάλο χρονικό διάστημα πνευματικό λίκνο και πολιτικό κέντρο του αρμενικού κόσμου. Οι αρμένιοι εμφανίζονται στην Τιφλίδα από την εποχή της ίδρυσής της, τον 5ο αιώνα μ.Χ., από τον γεωργιανό βασιλιά Βαχτάνγκ Γκοργκασάλι. Το 631 θεμελιώνεται η πρώτη αρμενική εκκλησία, αυτή του Αγίου Γεωργίου. Από τον 11ο αιώνα, όταν η Αρμενία περνάει στα χέρια των Σελτζούκων, η παρουσία του αρμενικού στοιχείου στην πόλη αυξάνεται. Επίσης, πολλές οικογένειες αριστοκρατών και πλουσίων εμπόρων από την Αρμενία εγκαθίστανται στην Τιφλίδα, όπου γίνονται θερμά δεκτοί από τους γεωργιανούς βασιλιάδες. Σταδιακά σχηματίζεται μια νέα αρμενική «παροικία». Στο πέρασμα των αιώνων, η διοίκηση της πόλης, συχνά, ασκείται από εκπροσώπους της τάξης αυτών των ευγενών. Στο διάστημα αυτό χτίζονται πολλές αρμενικές εκκλησίες. Ξεχωρίζει το μεσαιωνικό «Αρμενικό Μοναστήρι», που λειτούργησε και ως Αρχιεπισκοπική Έδρα. Τον 18ο αιώνα γεννιέται στην Τιφλίδα ο κορυφαίος ίσως αρμένιος ασούγ (περιφερόμενος λαϊκός βάρδος) Σαγιάτ Νοβά. Τραγούδησε για τον έρωτα σε πολλές γλώσσες. Για δέκα χρόνια υπήρξε προσωπικός μουσικός του γεωργιανού βασιλιά. Τον 19ο αιώνα στην πόλη εμφανίζονται οι λαμπροί μουσικοδιδάσκαλοι Καρά Μουρζά και Μαγκάρ Γεκμαλιάν. Τον 20ό αιώνα έζησε για λίγο ο μουσικός Ρωμανός Μελικιάν και γεννήθηκε ο παγκοσμίου φήμης συνθέτης Αράμ Χατσαντουριάν. Το 1803, με την Τιφλίδα να βρίσκεται υπό ρωσική κατοχή, τα στοιχεία δείχνουν ότι οι Αρμένιοι αποτελούν σχεδόν το 93% του πληθυσμού της και, ενώ αυξάνονται συνεχώς, το ποσοστό τους επί του συνόλου των κατοίκων μειώνεται. Η πόλη σταδιακά κατακλύζεται από Γεωργιανούς και Ρώσους, ενώ συνυπάρχουν Τάταροι, Έλληνες, Εβραίοι, Γερμανοί, Πολωνοί και άλλοι. Στο τέλος του αιώνα οι Αρμένιοι είναι περίπου 48.000 επί συνόλου 160.000. Εξακολουθούν να κατέχουν τη σχετική πλειονότητα συγκριτικά με κάθε άλλη εθνότητα στην Τιφλίδα. Πολλοί από αυτούς κατοικούν στην ιστορική περιοχή Χαβλαπάρ. Το 1824 ο θρησκευτικός ηγέτης των Αρμενίων της Γεωργίας Αρχιεπίσκοπος Νερσές Ασταραγκετσί (αργότερα Καθολικός Πατριάρχης Πασών των Αρμενίων στο Ετσμιατζίν) ιδρύει το κορυφαίο ίσως εκπαιδευτήριο της πόλης, στο οποίο λειτουργεί και τυπογραφείο. Αργότερα θα ονομαστεί Σχολή Νερσισιάν. Λίγα χρόνια μετά θα αποκτήσει σύγχρονες εγκαταστάσεις χάρη στην ευγενική χορηγία του «βασιλιά του πετρελαίου» και εθνικού ευεργέτη Αλεξάντερ Μαντασιάν, ο οποίος υπήρξε μαθητής της. Στα 100 χρόνια λειτουργίας της θα εξελιχθεί σε πραγματική κυψέλη, καθώς εκεί θα θητεύσουν και θα διδάξουν σημαντικές μορφές του αρμενισμού. Είναι η εποχή που η αρμενική καλλιτεχνική ζωή της πόλης βιώνει περίοδο ακμής. Ξεχωρίζουν ονόματα, όπως ο πεζογράφος Ναρ Τος, ο λογοτέχνης-δάσκαλος Γαζαρός Αγαγιάν και ο σπουδαίος δραματουργός Καπριέλ Σουντουκιάν. Το όνομά του δόθηκε στο Εθνικό Δραματικό Θέατρο του Ερεβάν. Ο ίδιος, μαζί με τον ηθοποιό Κεβόρκ Τσιμισκιάν και τον συγγραφέα Μπερτζ Μπροσιάν, αναβαθμίζουν το αρμενικό θέατρο της Τιφλίδας, προάγοντάς το σε επαγγελματικό. Αυτή η ατμόσφαιρα λειτουργεί ως πόλος έλξης για λαμπρά πνεύματα της αρμενικής διανόησης, όπως ο προοδευτικός λογοτέχνης Ραφί, ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Χατσαντούρ Αποβιάν και ο θεατρικός συγγραφέας Αλεξάντερ Σιρβαζαντέ. Το 1899 ο παραμυθογράφος και «ποιητής πασών των Αρμενίων» Οβαννές Τουμανιάν ιδρύει στην πόλη την Ένωση Αρμενίων Λογοτεχνών «Βερναντούν» (σοφίτα). Ο ίδιος γεννήθηκε στο Λορί της σημερινής Αρμενίας, που τότε ανήκε στη διοικητική περιφέρεια της Τιφλίδας. Στην πραγματοποίηση αυτής της ιδέας, συνεργάτης του ήταν ο πεζογράφος-δραματουργός Τερενίκ Δεμιρτζιάν. Στο διάστημα αυτό δε λείπουν και οι έντυπες περιοδικές εκδόσεις. Στον πολιτικό στίβο ξεχωρίζει ο Μικαέλ-Λορίς Μελίκοφ, γόνος ευγενικής αρμενικής οικογένειας. Καταλαμβάνει υψηλά στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα στο τσαρικό καθεστώς, φτάνοντας μέχρι τον πρωθυπουργικό θώκο. Σε όλη την περίοδο της ρωσικής διοίκησης οι δήμαρχοι είναι σχεδόν αποκλειστικά Αρμένιοι. Ένας από αυτούς, ο Σαράτσεφ, ιδρύει εργοστάσιο παραγωγής κονιάκ και γλυκισμάτων. Το 1862 δημιουργείται πολιτική επιτροπή για την υποστήριξη των Αρμενίων του Ζεϊτούν, που αντιμάχονται με επιτυχία τον τουρκικό στρατό. Το 1890 ιδρύεται η Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία (Τασνακτσουτιούν). Το κόμμα θα παίξει ενεργό ρόλο στην οργάνωση του αρμενικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Σήμερα λειτουργεί στην Αρμενία και τη Διασπορά. Το 1917 η Ρωσική Επανάσταση προκαλεί αλυσιδωτές εξελίξεις στην Υπερκαυκασία. Οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις την εγκαταλείπουν προς υποστήριξη του Τσάρου. Τον Φεβρουάριο του 1918 δημιουργείται το Σέιμ, μια ομοσπονδία που περιλαμβάνει διοικητικά την Αρμενία, τη Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν, με πολιτικούς εκπροσώπους και των τριών μερών. Όμως οι διαφορές μεταξύ τους αποδεικνύονται αγεφύρωτες και η ένωση καταρρέει. Η Τουρκία εκμεταλλεύεται την κατάσταση και ο στρατός της επελαύνει προς την Ανατολική Αρμενία. Το Μάιο έχει φτάσει ήδη πολύ κοντά στο Ερεβάν. Οι Αρμένιοι οργανώνουν την αντίστασή τους με επίκεντρο το μέτωπο του Σαρταραμπάντ. Είναι εξαθλιωμένοι και αριθμητικά πολύ λιγότεροι. Μαχόμενοι, όμως, με ηρωισμό και αυταπάρνηση, κατατροπώνουν τον εχθρό. Στην Τιφλίδα, η αρμενική πολιτική επιτροπή, ακολουθώντας τη Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν, ανακοινώνει την ελευθερία της στις 28 Μαΐου. Δυο μέρες μετά συντάσσεται η διακήρυξη της Ανεξάρτητης Δημοκρατίας της Αρμενίας. Ο τελευταίος αρμένιος δήμαρχος της Τιφλίδας, Αλεξάντερ Χατισιάν (1910-1917), μέλος του κυβερνώντος κόμματος Τασνακτσουτιούν, αναλαμβάνει το υπουργείο εξωτερικών του νεοσύστατου αρμενικού κράτους. Αργότερα θα γίνει πρωθυπουργός. Στην κατοικία του στην Τιφλίδα στεγάζεται σήμερα το δημαρχείο της πόλης. Ο συγγραφέας Αβεντίς Αχαρονιάν, ο οποίος ως πρόεδρος της Δημοκρατίας προσυπέγραψε για την Αρμενία τη Συνθήκη των Σεβρών, υπήρξε για δύο χρόνια διευθυντής της Σχολής Νερσισιάν. Το όνειρο της ελευθερίας, όμως, δε θα κρατήσει για πολύ. Οι μπολσεβίκοι, μετά την επικράτησή τους στον εμφύλιο, αποφασίζουν να ανακτήσουν τα ρωσικά δικαιώματα στον Καύκασο. Έρχονται σε μυστικές επαφές με την κεμαλική Τουρκία, η οποία έχει απορρίψει τη Συνθήκη των Σεβρών, που αποδίδει στην Αρμενία τα τουρκοκρατούμενα εδάφη. Αρχικά το Αζερμπαϊτζάν, ύστερα η Αρμενία και τέλος η Γεωργία οδηγούνται στη σοβιετοποίηση το 1921. Οι συνθήκες διαφοροποιούνται. Η παροικιακή ζωή χαρακτηρίζεται από μια σχετική ύφεση. Η Τιφλίδα του 20ού αιώνα, ωστόσο, εξακολουθεί να είναι η γενέτειρα διεθνούς φήμης Αρμενίων. Χαρακτηριστικά διακρίνονται οι εξής: ο πολυβραβευμένος αστροφυσικός Βίκτωρ Χαμπαρτσουμιάν, ιδρυτής του Αστεροσκοπείου στο Μπιουρακάν της Αρμενίας, ο παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι Ντικράν Μπεντροσιάν και ο αντικαθεστωτικός ζωγράφος, εικαστικός και σκηνοθέτης Σεργκέι Παρατζάνοφ (Σέρκο Παρατζανιάν). Μετά την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος, πολλές αρμενικές εκκλησίες «γεωργιανοποιούνται», γκρεμίζονται ή μετατρέπονται σε σχολεία και πολιτιστικά κέντρα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μεσαιωνικού «Αρμενικού Μοναστηριού» της Τιφλίδας. Κατεδαφίστηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου. Στη θέση του χτίστηκε αρμενικό γυμνάσιο. Η καταστροφική πολιτική συμπαρέσυρε και το ιστορικό αρμενικό νεκροταφείο «Χοτσιβάνκ». Στην έκτασή του δημιουργήθηκε το «Πάρκο Φιλίας». Σε ένα σημείο του συγκεντρώθηκαν 32 ταφόπλακες. Ο καινούργιος αυτός χώρος θα ονομαστεί «Πάνθεον Χοτσιβάνκ των αρμενίων συγγραφέων και δημοσίων λειτουργών της Τιφλίδας». Μετά τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. η Αγία Έδρα του Ετσμιατζίν έθεσε ζήτημα αποκατάστασης. Το 2012 η Αρμενική Εκκλησία της Τιφλίδας τελικά αναγνωρίστηκε ως επίσημη αρχή. Αυτή τη στιγμή ουσιαστικά λειτουργεί μόνο ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου (Σουρπ Κεβόρκ) του 13ου αιώνα, όπου στεγάζεται η Αρχιεπισκοπή και ο «Σουρπ Κεβόρκ Ετσμιατζνετσότς». Σε καθεστώς διεκδίκησης βρίσκονται αρμενικοί ναοί με ιστορική αξία, όπως ο «Νεόκτιστος της Παναγίας» και ο «Άγιος Νισάν». Σε γεωργιανή έχει μετατραπεί η εκκλησία του «Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου». Υπό το Καθολικάτο του Ετσμιατζίν λειτουργεί νηπιαγωγείο. Υπάρχει και ένα αμιγώς αρμενικό σχολείο, ενώ η αρμενική γλώσσα διδάσκεται σε άλλα δύο δημοτικά της πρωτεύουσας. Είναι θλιβερή η σύγκριση με το πρόσφατο παρελθόν, όταν λειτουργούσαν δεκάδες αρμενικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Δραστηριοποιούνται πάνω από 20 οργανώσεις. Στον πολιτιστικό τομέα ξεχωρίζει το «Δραματικό Θέατρο Μπεντρός Αταμιάν». Από το 1920 κυκλοφορεί η αρμενόγλωσση εφημερίδα «Γεωργία». Αρμενική παρουσία υπάρχει και στο κοινοβούλιο της χώρας. Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι στη γεωργιανή πρωτεύουσα κατοικούν περίπου 82.000 Αρμένιοι (απογραφή του 2002). Άλλες πηγές, ωστόσο, ανεβάζουν τον αριθμό τους σε 150.000. Άλλωστε, δεν είναι λίγοι αυτοί που εξαναγκάστηκαν να υιοθετήσουν γεωργιανά επώνυμα λόγω των αντίξοων συνθηκών. Έστω και αν η λάμψη του παρελθόντος φαντάζει πολύ μακρινή, οι Αρμένιοι της Τιφλίδας δίνουν το δικό τους αγώνα, σε ένα δύσκολο περιβάλλον, για να διατηρήσουν ζωντανή τη φλόγα της αρμενικής συνείδησης.
|