Αζνίβ Γεραμιάν

Τεύχος: Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2009

Επιλέξαμε και μεταφέρουμε σε ελεύθερη μετάφραση από το βιβλίο του Vahan M. Kurkjian «HISTORY OF ARMENIA», ορισμένες σελίδες από το 9ο κεφάλαιο με τον τίτλο «ARMENIA AS XENOPHON SAW IT». Όπως δηλώνει ο τίτλος, αναφέρεται στις εντυπώσεις του Ξενοφώντος για την πολιτιστική, οικονομική και εμπορική κατάσταση της Αρμενίας το 401 π.Χ., τις οποίες περιγράφει στην «Κύρου Ανάβαση». Οι 10.000 Έλληνες μισθοφόροι στρατιώτες, οι οποίοι ενίσχυσαν τον Κύρο το νεότερο της Περσίας στον πόλεμο εναντίον του αδελφού του Αρταξία, μετά το θάνατο του Κύρου (401 π.X.) επιστρέφοντας από τα Κούναξα1, πέρασαν από την Αρμενία. Ο Ξενοφών ακολούθησε τα ελληνικά μισθοφορικά στρατεύματα, όχι ως στρατιωτικός αλλά μετά από πρόσκληση του στρατηγού Προξένου και μας παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τη χώρα των Αρμενίων. Η διαδρομή τους δεν προσδιορίζεται με μεγάλη ακρίβεια, αλλά ιστορικά είναι αποδεκτή. Οι υποσημειώσεις, οι επεξηγήσεις και η επιμέλεια είναι της υπογραφούσης.

Η περιγραφή από τον Ξενοφώντα (401 π.Χ.)

Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα οι Έλληνες μισθοφόροι διέσχισαν τον Κεντρίτη ποταμό2  το σημερινό Μπχοτάν-Σου, έφθασαν στον ποταμό Τηλεβόα το σημερινό Καρά-Σου, πέρασαν μέσα από την πεδιάδα του Μους κι από εκεί διέσχισαν τον Ευφράτη και έφθασαν στο Μαναζκέρτ3. Στη συνέχεια προχώρησαν προς το Taochci, το σημερινό Ολτί, μια πόλη της επαρχίας Ερζερούμ, η οποία ιστορικά αποτελούσε μέρος της αρμενικής επαρχίας Taiq4 , οδηγήθηκαν στο νότιο τμήμα του Καρς και έφθασαν στην πλούσια, πυκνοκατοικημένη χώρα των Σκυθών, πέρασαν στο σημερινό Γκιουμρί, προχώρησαν μέσω της περιοχής Ζαρισάτ5  νότια του Αρταχάν και διασχίζοντας τα βουνά της περιοχής των Macroni6  και την περιοχή της φυλής των Κολχών7  έφθασαν την Τραπεζούντα, στο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας.

Η Αρμενία περιγράφεται από τον Ξενοφώντα ως μια απέραντη και πλούσια χώρα, την οποία κυβερνούσε ο Ορόντης (Γιετβάρτ), με ύπαρχο (υποδιοικητή) τον Τιριμπάζ. Την εποχή του Ξενοφώντος οι Αρμένιοι δεν είχαν καταλάβει ακόμα την πεδιάδα του Αραράτ, εκεί κατοικούσαν διάφορες φυλές όπως οι Saspeir8 , οι Αλαρόδιοι (Ουραρτινοί) και άλλες αρχαίες εγγενείς φυλές. Οι Καρδούχοι9  ήταν μια πολεμοχαρής φυλή η οποία δεν είχε υποταχθεί στους Πέρσες, είχε καταλάβει το νότιο τμήμα του Κεντρίτη ποταμού και βρισκόταν σε συνεχή σύγκρουση με τη φυλή των Αρμέν10 . Ο Ξενοφών αναφέρει «…για το λόγο αυτό δεν συνάντησα κανέναν οργανωμένο οικισμό ή χωριό στη δεξιά όχθη του ποταμού Κεντρίτη…».

Συγγένεια των Αρμέν με τους Χαλδαίους-Ουρατινούς

Οι Αρμέν είχαν ένα συγκριτικά υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Μαρτυρίες ελλήνων στρατιωτών αναφέρουν ότι είχαν χάλκινα σκευή και εργαλεία, οι κατοικίες τους ήταν κομψές και είχαν μεγάλα αποθέματα κρασιού, τα οποία φύλαγαν σε μεγάλες δεξαμενές. Κατά τον Στράβωνα, ήταν επιδέξιοι αρχιτέκτονες ειδικευμένοι στις οχυρώσεις φρουρίων και ήταν οπλισμένοι με μακριά τόξα και σφεντόνες.

Ο αρμένιος ιστορικός Μαρκάρ ισχυρίζεται, ότι οι Αρμέν ήταν συγγενικός λαός των Χαλδαίων-Ουραρτινών, παρατηρώντας ότι ο τρόπος ζωής τους διαφέρει από αυτόν των νομαδικών λαών της περιοχής, όπως ήταν οι Κούρδοι.

Ο στρατός του Ορόντη, λέει ο Ξενοφών, εκτός από τους Αρμέν, περιελάμβανε Μάρδους11  και Χαλδαίους μισθοφόρους. Οι τελευταίοι ήταν φημισμένοι για τα όπλα τους, τις μακριές ασπίδες και τις λόγχες.

Οι χαλδαίοι στρατιώτες του Ορόντη ήταν οι ορεσίβιοι κάτοικοι του Σασούν και των γύρω βουνών, οι οποίοι διατήρησαν την ανεξαρτησία τους μέχρι την αφομοίωσή τους από τους Αρμέν. Όσον αφορά για τους ιδιοτελείς Μάρδους, κατά τον Ηρόδοτο ήταν μια ιρανική νομαδική φυλή, η οποία κατά την άποψη Μαρκάρ, ταυτίζεται με τους σημερινούς Κούρδους. Ο άραβας ιστορικός Μασούντι (19ος αι.) ισχυρίζεται, ότι οι Κούρδοι αποδέχονται ότι προέρχονται από το γιο του Mard, ο οποίος ήταν αρχηγός της φυλής τους. Στην αρμενική ιστορία οι Κούρδοι είναι γνωστοί ως ο «λαός του Μαρ».

Η περιοχή των Μάρδων της ιστορικής Αρμενίας, αντιστοιχεί στο αρμενικό πριγκιπάτο του Αρτάζ12 , δυτικά του σημερινού Μακού13 . Η περιοχή Mανταλί (Mαγνταλί) βρίσκεται νότια του Ερζερούμ και βόρεια των πηγών Μπινγκιόλ14 . Οι Μάρδοι έφθασαν στην περιοχή από το νότο και η μεγάλη μάζα της φυλής κατέλαβε τη νότια περιοχή του Βασπουραγκάν (Βαν) και εγκαταστάθηκαν κοντά στα ψηλότερα σημεία του ποταμού Κεντρίτη.

Ο Ξενοφών αναφέρεται ιδιαιτέρως στην εξαιρετικά άγρια και σκληραγωγημένη φυλή των Χαλδαίων, οι οποίοι ζούσαν στον ορεινό όγκο του Πόντου. Η κύρια ασχολία τους ήταν στα μεταλλεία και κατασκεύαζαν όπλα και εργαλεία από σφυρήλατο σίδηρο.

Τα ελληνικά στρατεύματα κάλυψαν μια απόσταση 50 παρασαγγών (150 μίλια), μέσα από αυτές τις περιοχές μέχρι την παραλία του Πόντου σε επτά ημέρες.

Διάφοροι μελετητές θεωρούν τους κατοίκους αυτών των περιοχών, συγγενικές φυλές και τους κατατάσσουν ως Χαλδαίους-Ουραρτινούς. Οι Χάλυβες και οι γειτονικές τους φυλές Taochi και Phasian, οι οποίες αντιστάθηκαν σθεναρά στους Έλληνες, κατοικούσαν στις περιοχές Taiq και Pasian της Αρμενίας.

Οι προαναφερθείσες φυλές και διάφορες άλλες, συμπεριλαμβανομένων των αποίκων Κιμέριων και Σκυθών από τη νότια Ρωσία, δεν είχαν υποταχθεί στην περσική κυριαρχία.

Κατά τον Ηρόδοτο οι Σκύθες και οι Saspeir, είχαν καταλάβει τις σημαντικές περιοχές, από την Κολχία έως την Μηδία, κατείχαν το σημερινό Ναχιτσεβάν, Καρς, Γκιουμρί και την πεδιάδα Aραράτ. Παράλληλα οι Κιμμέριοι, οι Σκύθες και οι Σαρμάτες15  κατείχαν τις αρμενικές επαρχίες Siraq σημερινό Shirak και Gogs σημερινό Gougarq.

Στο αρμενικό οροπέδιο ακόμα υπήρχαν οι φυλές Μesoch-Mushkian, Outians και Pactian. Η κάθε μια από αυτές είχε τη δική της γλώσσα ή διάλεκτο, το δικό της πολιτισμό και τις δικές της ιδιαιτερότητες στην κοινωνική της ζωή. Τελικά όλες αφομοιώθηκαν από τους Αρμέν.

Η οικονομία και το εμπόριο των Αρμέν

Ο Ξενοφών περιγράφει: Όταν οι Έλληνες μισθοφόροι έφθασαν στην περιοχή, υπήρξε συμφωνία για την παραμονή τους μεταξύ του υπάρχου Tiribaz και του αρχηγού των Ελλήνων. Παρά ταύτα μερικοί από τους στρατιώτες «αναιδώς» έκαψαν μερικά από τα χωριά για να κατασκηνώσουν. Ακόμα είχαν το θράσος να καταλάβουν και τη σκηνή του Tiribaz, ο οποίος λόγω της προηγηθείσης συμφωνίας ήταν ανέτοιμος να τους αντιμετωπίσει.

Σε άλλο σημείο παρατηρεί, ότι ο ύπαρχος είχε μεταφέρει στη σκηνή του το ασημένιο του κρεβάτι, πολύτιμα κύπελλα και τον συνόδευαν οι αρτοποιοί και οι οινοχόοι του.

Οι έλληνες στρατιώτες έμειναν επτά ημέρες στα εκκενωθέντα χωριά και τρέφονταν με αρνιά, κατσίκια, γουρουνόπουλα, μοσχάρια και κοτόπουλα, δοκίμασαν διάφορα είδη ψωμιού σιταρένια και κριθαρένια και έπιναν άφθονη μπύρα. Οι Αρμέν αποθήκευαν την μπύρα σε μεγάλα πιθάρια, στα οποία υπήρχε ένα ειδικό σύστημα σωλήνων για να πίνουν.

Ο Ξενοφών συνεχίζει: Τα άλογα της Αρμενίας ήταν μικρότερα από τα περσικά αλλά πιο ζωηρά και δυνατά, οι κάτοικοι συνήθιζαν να θυσιάζουν άλογα στο θεό Ήλιο. Ο Ξενοφών προσέφερε το άλογό του για τη θυσία. Η χειρονομία αυτή ικανοποίησε τον ηγεμόνα του χωριού και του προσέφερε ένα πουλάρι.

Η χώρα της αφθονίας

Εκτός από την αφθονία του σίτου, του κρι-θαριού και των δημητριακών, στα χωριά των Αρμέν υπήρχε οργανωμένο εμπόριο και αγορά με καταστήματα. Εμπορεύονταν σταφίδες, αρωματικό κρασί, σουσάμι, αιθέρια έλαια από αμυγδαλανθό και τερεβινθίνη.

Οι κάτοικοι ασχολούντο με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, εξέτρεφαν βοοειδή και εξήγαγαν άλογα. Ο Ηρόδοτος τους αποκαλεί «πολυπρόβατοι Αρμέν» για τον πλούτο της κτηνοτροφίας τους.

Το πολιτιστικό τους επίπεδο παρουσίαζε εντυπωσιακές αντιθέσεις στα διάφορα μέρη της χώρας. Στις όχθες του ποταμού Κεντρίτη υπήρχαν εντυπωσιακά σπίτια με πύργους και κήπους, ενώ διαμετρικά αντίθετη ήταν η εικόνα στις περιοχές κοντά στις πηγές του Ευφράτη όπου οι κατοικίες ήταν υπόγειες.

Η αγροτική ζωή των Αρμέν ήταν πατριαρχική και οικογενειακού χαρακτήρα. Τα χωριά ήταν οργανωμένα σε ομάδες και περιφραγμένα. Όλοι αναγνώριζαν έναν αρχηγό τον ονομαζόμενο Komarch, ο οποίος ήταν ο ανώτατος άρχων της περιοχής.

Η απουσία πόλεων ήταν αξιοπρόσεκτη. Στα χωριά είχαν εγκατασταθεί οικογένειες οι οποίες ανήκαν σε διάφορα γένη και είχαν τον τοπικό τους αρχηγό. Οι φόροι οι οποίοι πληρώνονταν συλλογικά στον πέρση βασιλιά, ήταν ένας προσυμφωνημένος αριθμός στρατιωτών για τη συντήρηση του στρατού του πέρση βασιλιά της περιοχής. Ο Δαρείος ήταν ένας από αυτούς.

Μεγάλος αριθμός του αρμενικού στρατού υπηρετούσε υπό τις διαταγές του Μεγάλου Πέρση μονάρχη, ο οποίος στρατοπέδευε σε ένα τμήμα του αρμενικού οροπεδίου. Έτσι εξηγείται το γεγονός, ότι στην ύπαιθρο υπήρχαν χωριά με συγκριτικά μικρό αριθμό κατοίκων οι οποίοι είχαν ως κύρια ενασχόλησή τους το στρατό.

Αυτή η οργάνωση του στρατού ήταν ίδια και στην ευρύτερη περιοχή, όπως στη Γεωργία και στις άλλες περιοχές του Καύκασου. Όπως επισημαίνεται από τον γεωργιανό ιστορικό, J. Tchavakhishvili, η λέξη «eri» στην αρχαία ιβηρική γλώσσα εκτός από την έννοια άνθρωπος, σήμαινε και στρατιώτης.

Οι Μήδες, όταν κατέλαβαν το βασίλειο των Ουραρτού, χρησιμοποίησαν τους Αρμέν για να υποτάξουν τις σκληροτράχηλες φυλές της περιοχής. Ο Μαρκάρ επισημαίνει, ότι οι περιοχές των Αρμέν διατήρησαν τις στρατηγικές τους θέσεις στις αρμενικές ορεινές περιοχές, λόγω της στρατιωτικής ικανότητάς τους.

Βι βλιο γρα φί α:

- VAHAN M. KURKJIAN, «A HISTORY OF ARMENIA», Published by the Armenian General Benevolent Union of America, 1958.

- Harmatta, J. (1996), “Scythians”, History of Humanity Volume III: From Seventh Century B.C. to the Seventh Century A.D, Routledge for UNESCO, p. 182. - Encyclopedia Britannica.

- Tolstov, S.P., Ancient Chorasmia, Izdatelstvo Moskovskogo gosudarstvennogo Universiteta, (Moscow 1948).

 1. Την άνοιξη του 401 π.Χ. ο Κύρος ξεκίνησε με το στρατό του από τις Σάρδεις και διασχίζοντας την Κιλικία και τη Μεσοποταμία έφτασε το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους στα Κούναξα, ένα χωριό στην περιοχή της Βαβυλώνας. Εκεί τον περίμενε ο βασιλικός στρατός του Αρταξέρξη. Στη μάχη που ακολούθησε ο Κύρος έχασε τη ζωή του. 2. Παραπόταμος του Τίγρη, πλάτους περίπου 100 ποδών, αποτελούσε σύνορο μεταξύ Αρμενίας και Καρδουχίας, η οποία γεωγραφικά τοποθετείται στα βουνά βόρεια της Μεσοποταμίας και ταυτίζεται με την περιοχή του σημερινού Μποτάν.

 3. Μαναζκέρτ ή Μαντζικέρτ, αρχαία αρμενική πόλη, σύμφωνα με το θρύλο ιδρύθηκε από το γιο του Χάικ, Mανάζ. Η πόλη είναι γνωστή από τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) η οποία είχε τραγικές συνέπειες για τη βυζαντινή αυτοκρατορία, διότι έχασε τις ανατολικές της επαρχίες, ενώ οι Τούρκοι απέκτησαν τον έλεγχο επί του συνόλου της Αρμενίας. 4. Η αρμενική επαρχία Taiq βρισκόταν στη βόρεια περιοχή της Μ. Ασίας στη λεκάνη του ποταμού Φάσις με τη σημερινή ονομασία Ριόνι. Ρέει στα βορειοανατολικά της Μ. Ασίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο αποτελούσε το όριο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. 5. Πόλη της επαρχίας Σιράκ της Αρμενίας. 6. Ο αρμένιος ιστορικός Μωυσής ο Χωρινός και ο Ξενοφών αναφέρουν, ότι οι Macroni (Χάλυβοι) ζούσαν στην περιοχή μεταξύ Αρμενίας και Ασσυρίας. 7. Είχαν διάφορα ονόματα, αλλά ήταν γνωστοί κυρίως ως Κόλχοι. Από το 1870 η περιοχή κατοικείται από πολλές εθνότητες. Έχουν διάφορα ονόματα αλλά είναι γνωστοί ως Λαζοί και η χώρα τους Λαζιά. Μέρος των Λαζών προέρχονται από τμήματα του στρατού του Φαραώ Σέσωστρη ο οποίος έφτασε πολεμώντας μέχρι την Κασπία θάλασσα και τα οποία παρέμειναν στην περιοχή. 8. Ο Ξενοφών τους αναφέρει ως Μαγιάρους, ζούσαν στον Καύκασο περί το 400 π.Χ. Ο Πλίνιος τους αναφέρει ως γείτονες των Sabir μια φυλή η οποία ζούσε στην ποντιακή στέπα. Γεωγραφικά η περιοχή οριοθετείται ανατολικά της Κασπίας, δυτικά της Μαύρης Θάλασσας και νότια του Καυκάσου. Η αραβική εγκυκλοπαίδεια αναφέρει, ότι ήταν Καυκάσιοι, πρόγονοι των Ούγγρων-Μαγιάρων ενώ ο Πτολεμαίος λέει, ότι τον 2ο μ.Χ. αι. ζούσαν κοντά στις πηγές του ποταμού Τίγρη στη βόρεια Μεσοποταμία. 9. Στην αρμενική γεωγραφία έχουν χαρτογραφηθεί ως Korduq. Οι σημερινοί Κούρδοι θεωρούνται από ορισμένους μελετητές απόγονοι των Καρδούχων. 10. Οι Αρμένιοι είναι ένας αρχαίος λαός και εξ’ αρχής κατοικούσε στην περιοχή στην οποία αναφερόμαστε. Η αρμενική τους ονομασία είναι Χάι (από το όνομα του θρυλικού ήρωα της αρμενικής ιστορίας Χάικ) και χώρα τους Χαγιαστάν. Η ανά τον κόσμον επικρατούσα ονομασία την οποία τους έδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες (Αρμενία και Αρμένιοι) προέρχεται από τη φυλή Αρμέν. 11. Οι Κούρδοι γενικά θεωρούνται αυτόχθονες της μείζονος περιοχής της Μ. Ασίας και της Μεσοποταμίας. Γενετικά οι Κούρδοι είναι απόγονοι όλων εκείνων των φυλών του Κουρδιστάν, όπως οι Γκούτι, οι Κούρτι, οι Μήδοι, οι Μάρδοι, οι Καρδούχοι, οι Γορδυηνοί, οι Ζίλα και οι Κάλντι. 12. Στο αρμενικό πριγκιπάτο του Αρτάζ βρίσκεται η πεδιάδα του Αβαράιρ, νοτιοανατολικά της ιρανικής πόλης Mακού, όπου διεξήχθη μια σημαντική μάχη. Οι Αρμένιοι το 449 μ.Χ. εξεγέρθηκαν κατά των Περσών εξ’ αιτίας ενός διατάγματος του βασιλιά, Yazdegerd ΙΙ των Σασανιδών(439-57), με το οποίο υποχρέωνε τους υποτελείς χριστιανούς Αρμενίους να προσχωρήσουν στον Ζωροαστρισμό. 13. Πόλη στο βορειοδυτικό τμήμα του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν, 22 χλμ. από τα τουρκικά σύνορα. Βρίσκεται σε ένα φαράγγι σε υψόμετρο 1634 μέτρων. Ο ποταμός Zangmar κόβει την πόλη στα δύο. 14. Σήμερα πόλη της ανατολικής Τουρκίας. Έως το 1950 ήταν γνωστή με την αρμενική ονομασία Χαβπατσούρ, το οποίο σημαίνει ορμητικό νερό. Περιβάλλεται από βουνά και έχει πολλές λίμνες. Λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και των κλιματικών συνθηκών παγώνουν και είναι γνωστές ως «λίμνες των παγετώνων». 15. Συγγενική φυλή των Ιρανών. Από τους κλασσικούς συγγραφείς γνωρίζουμε ότι μετακινήθηκαν από την κεντρική Ασία προς τα Ουράλια όρη περί τον 5ο π.Χ. αι. και κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας ευρωπαϊκής Ρωσίας, της Ουκρανίας και των ανατολικών Βαλκανίων.

Tweet

Share