Η Μεσαιωνική Αρμενία (Μέρος Α΄)

Ρικάρντο Γεργκανιάν 

Ακριβώς όπως το όρος Αραράτ αποτελεί το σύμβολο του αρμενικού έθνους, η πόλη-φρούριο της Ανί είναι η κατεξοχήν ιστορική πρωτεύουσά του. Χωρίς να μειώνουμε τη σημασία της πρωτεύουσας Ερεπουνί-Γερεβάν και τόσων άλλων πρωτευουσών διαχρονικά, η Ανί έχει κάτι το ιδιαίτερο, το μαγικό. Όπως τα παραμύθια από τις χίλιες και μία νύχτες, η Ανί είναι η πόλη των χιλίων και μίας εκκλησιών. Και ακριβώς όπως το μαγευτικό Αραράτ, έτσι και η Ανί βρίσκεται σήμερα στην άλλη πλευρά των συνόρων. Πολύ κοντά, σε απόσταση αναπνοής... αλλά από την άλλη πλευρά*. Ποιος την ίδρυσε και πότε; Τι ρόλο διαδραμάτισε στην εποχή της και ποια ήταν η μοίρα της;

Αυτό θα είναι το θέμα της σειράς άρθρων με τίτλο «Η Μεσαιωνική Αρμενία». Διότι, παρά τα όποια σκαμπανεβάσματα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χάρη στην πολιτική ιδιοφυΐα των Πακραντουνί (Βαγρατιδών), η δημιουργία αυτού του ανεξάρτητου βασιλείου με την υπέροχη πρωτεύουσα αποτελεί ένα από τα ορόσημα στην ιστορία της Αρμενίας.

Ας τοποθετηθούμε στο ιστορικό πλαίσιο: Η αρχική διχοτόμηση του βασιλείου του Μετζ Χάικ (Μεγάλη ή Ιστορική Αρμενία) λαμβάνει χώρα το έτος 387 μ.Χ. Το Βυζάντιο και η Περσία είναι οι ισχυροί γείτονες της εποχής και διχάζουν το «μήλο της έριδος». Ακόμη κι έτσι, το αρμενικό βασίλειο των Αρσακουνί (Αρσακιδών) καταφέρνει να επιβιώσει μέχρι το 428. Εκείνη η χρονιά σηματοδοτεί την πτώση της δυναστείας και την οριστική διχοτόμηση της Αρμενίας μεταξύ της Περσικής Ανατολής και της Βυζαντινής Δύσης.

Από εκεί και πέρα, θα πρέπει να περάσουν 458 ολόκληρα χρόνια για να ανακτηθεί η χαμένη ανεξαρτησία. Έτσι, στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα, γύρω στο 886, στα μέσα του Μεσαίωνα, η δυναστεία των Πακραντουνί καταφέρνει να αρπάξει την ευκαιρία που της προσέφερε η περιφερειακή και διεθνής συγκυρία. Η Αρμενία εκείνης της εποχής διχάζεται ανάμεσα στη βυζαντινή πίεση και στον αραβικό ζυγό, και ξέρει πώς να εκμεταλλευτεί την κατάσταση υπέρ των εθνικών συμφερόντων της.

Περισσότερα από 150 χρόνια θα είναι αρκετά ώστε η βασιλεία των Πακραντουνί —η συντομότερη στην αρμενική ιστορία— να καταστεί σύμβολο πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής αναγέννησης, αφήνοντας ανεξίτηλο το σημάδι της.

Αδιαμφισβήτητη απόδειξη αποτελεί ο καθεδρικός ναός της Ανί, ένα αριστούργημα του μεγάλου αρχιτέκτονα Ντρταντ, που παρά τις λεηλασίες, τους σεισμούς και τους βανδαλισμούς, στέκει ακόμη όρθιος σήμερα, χίλια χρόνια μετά...

Οι εξεγέρσεις κατά του Άραβα εισβολέα

Οι Πακραντουνί είναι μία από τις παλαιότερες αρμενικές οικογένειες των ευγενών και των φεουδαρχών. Η ευγενής προέλευσή τους χρονολογείται από τον 4ο αιώνα, όταν ένας γραπτός νόμος τούς παραχώρησε τον κληρονομικό τίτλο του ασμπέτ (αρχηγείο ιππικού) καθώς και το προνόμιο να στέψουν τους Αρσακουνί βασιλείς στην τελετή έλευσης στον θρόνο. Αλλά ο ρόλος τους μειώθηκε κατά τη διάρκεια της περσικής κυριαρχίας, και στην αυγή της αραβικής κυριαρχίας (μέσα 7ου αιώνα) εξακολουθούσαν να μην έχουν την εξουσία που διατηρούσαν οι Μαμιγκονιάν ή οι Ρεστουνί εκείνη την εποχή.

Αυτό που διαφοροποιεί τους Πακραντουνί από τους άλλους φεουδαρχικούς είναι ότι δεν κατέχουν ένα ενιαίο και ομοιογενές ναχαραρουτιούν (πριγκιπάτο). Αντίθετα, οι περιοχές τους εμφανίζονται διάσπαρτες σε διαφορετικά σημεία που δεν συνδέονται εδαφικά μεταξύ τους. Αυτή η διασπορά είναι που τους καθιστά λιγότερο ευάλωτους ενώπιον του εκάστοτε αντιπάλου: «Όταν αντιμετώπισαν τους Άραβες, είχαν την ευκαιρία να καταφύγουν στα φρούριά τους στο Σμπερ —στον ποταμό Τζορόχ, κοντά στο Μπαμπέρτ—, στα σύνορα του Βυζαντίου. Και όταν τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά με τους Βυζαντινούς, μπορούσαν να αποσυρθούν στα εδάφη τους στην κοιλάδα του Αράξ και να ζητήσουν την υποστήριξη των Αράβων...»¹.

Αλλά η «εξυπνάδα» των Πακραντουνί αντιμετώπισε έναν εχθρό όχι λιγότερο πονηρό. Κατά τη διάρκεια της κατοχής της Αρμενίας, οι Άραβες εφάρμοσαν μια επιδέξια πολιτική με στόχο την αντιπαράθεση των αρμενικών ηγεμονιών μεταξύ τους. Ως αποτέλεσμα, εξόντωσαν τους πιο ισχυρούς ανάμεσά τους.

Οι Πακραντουνί —μαζί με τους Αρτζρουνί— ήταν εκείνοι που επωφελήθηκαν περισσότερο από αυτή την πολιτική.

Μόλις οι Μαμιγκονιάν και οι Γκαμσαραγκάν εξαλείφθηκαν φυσικά και πολιτικά, οι περιοχές αυτών των οικογενειών στον Ευφράτη, στο Αράξ και στο Καρς (συμπεριλαμβανομένης της Ανί) πέρασαν στα χέρια των Πακραντουνί. Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι σε αντίθεση με τους Αρτζρουνί, που υποστήριζαν σχεδόν πάντα τους Άραβες, οι Πακραντουνί στάθηκαν απέναντί ​​τους πολλές φορές.

Στην πραγματικότητα, είναι ένας Πακραντουνί (Σαχάκ) που ηγείται της πρώτης μεγάλης εξέγερσης κατά του Άραβα εισβολέα στις αρχές του 8ου αιώνα. Αλλά πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι αργότερα, κατά τη δεύτερη εξέγερση, δεν ενώθηκαν με τους Μαμιγκονιάν όταν προσπάθησαν να απελευθερώσουν την Αρμενία (παραθέτοντας τη γλώσσα της εποχής, το εμιράτο της «Αρμινίγια»). Αντίθετα, τους άφησαν στη μοίρα τους και επωφελήθηκαν από τα λάφυρα...

Σχετικά με την τρίτη εξέγερση κατά των Αράβων το έτος 774, οι απόψεις των ιστορικών διίστανται: ορισμένοι βεβαιώνουν τη συμμετοχή των Πακραντουνί και άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι και πάλι οι Μαμιγκονιάν (υπό τις διαταγές του Μουσέγ) αυτοί που αναλαμβάνουν την ηγεσία και το βάρος της ένοπλης εξέγερσης.

Η αλήθεια είναι ότι από την αρχή της αραβικής κατοχής υπήρξαν δύο αντίθετες θέσεις μεταξύ των αρμενικών πριγκιπάτων: ο Ασότ Πακραντουνί —ο σμπαραμπέτ (ανώτατος διοικητής)— είναι πεπεισμένος ότι με τις μειωμένες δυνάμεις τους οι Αρμένιοι δεν θα μπορέσουν να αντισταθούν για πολύ καιρό έναντι του ισχυρού στρατού των Αράβων. Επιπλέον, δεδομένου ότι το Βυζάντιο είναι απρόθυμο να υποστηρίξει την Αρμενία, το καλύτερο κατά τη γνώμη του είναι να διατηρήσει μια πολιτική προσέγγισης προς τους Άραβες. Για τους κληρονόμους του Βαρτάν Μαμιγκονιάν, η συγκεκριμένη θέση ισοδυναμεί με προδοσία. Και το Βυζάντιο εκμεταλλεύεται αυτές τις εσωτερικές διαμάχες για να υποκινήσει τους Μαμιγκονιάν —τους παραδοσιακούς του συμμάχους— να ξεσηκωθούν έναντι των Αράβων. Μια πραγματική ίντριγκα.

Για άλλη μία φορά, η διεθνής πολιτική συγκυρία…

Οι πρώτες δεκαετίες του 9ου αιώνα φέρνουν έναν άνεμο αλλαγής: Η ισχυρή εθνική συνείδηση των ιρανικών λαών δεν τους επιτρέπει να συνεχίσουν υπό τον αραβικό ζυγό, και αρχίζουν να επαναστατούν ενάντια στους χαλίφηδες της Βαγδάτης. Ένας Πέρσης πρίγκιπας ονόματι Μπαμπέκ ξεσηκώνει τον λαό του και για είκοσι τέσσερα χρόνια ηγείται ενός εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Οι Άραβες στέλνουν όλες τους τις δυνάμεις εναντίον των ανταρτών στην Περσία, μεταξύ των οποίων και τα στρατεύματα που σταθμεύουν στην Αρμενία.

Η αποδυνάμωση του χαλιφάτου των Αββασιδών είναι γεγονός. Ούτε αργός ούτε τεμπέλης, ο Πακράντ Πακραντουνί εκμεταλλεύεται την αποχώρηση του Άραβα βοστικάν (κυβερνήτη) της Αρμενίας, και γύρω στο 850 καταλαμβάνει και κυριαρχεί στις κεντρικές περιοχές της χώρας, εκτός από την περιοχή Βασπουραγκάν —έδρα του πριγκιπάτου Αρτζρουνί— και το σημερινό Ζανκεζούρ, ιδιοκτησία των Σιουνί.

«Χωρισμένο σε πολλά πριγκιπάτα, δεν υπήρχε αληθινός εθνικός πατριωτισμός μεταξύ των ευγενών της Αρμενίας. Δεν είχαν ιδέα περί ενιαίας πατρίδας ή αρμενικού κράτους. Για εκείνους, η πατρίδα ήταν τα πριγκιπάτα τους. Θυσιάστηκαν για αυτά. Ο πατριωτισμός τους ήταν καθαρά τοπικός, και δεν υπήρχε πολιτικός δεσμός μεταξύ τους. Αυτός ο σύνδεσμος περιελάμβανε μόνο τα έθιμα, τη γλώσσα και τη θρησκεία, που από μόνα τους δεν αρκούσαν για τη δημιουργία ενός έθνους» εξηγεί ο J. Laurent².

Αλλά τώρα τα πράγματα έχουν πάρει μια σημαντική τροπή, και αντί για αυτά τα πριγκιπάτα υπάρχει μια ενωτική δύναμη που διαθέτει όλες τις προεκτάσεις ενός κράτους το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο της Αρμενίας: «Οι περιοχές των Πακραντουνί εκτείνονται από το όρος Αραράτ, τον σύνδεσμο των Αρμενίων με τις παλαιές βιβλικές παραδόσεις, ως την περιοχή Νταρόν (Μους), όπου ξεκίνησε η χριστιανική ζωή της Αρμενίας, και ως την κοιλάδα του Αράξ, μια περιοχή που αγαπούν ιδιαίτερα οι Αρμένιοι και συνιστά κέντρο του ισχυρού βασιλείου Αρσακουνί, όπου βρίσκονται οι πιο ιεροί θρησκευτικοί χώροι»³.

Έτσι, όντας ιδιοκτήτες μιας τεράστιας επικράτειας που ανήκει στο αρχαίο βασίλειο της Αρμενίας, οι Πακραντουνί γίνονται οι κληρονόμοι του. Δεν πρόκειται πλέον για έναν τοπικό πατριωτισμό αλλά για ένα επίτευγμα που οφείλεται στο υπομονετικό έργο της επανένωσης της εθνικής επικράτειας κατά τη διάρκεια των δύο σχεδόν αιώνων αραβικής κυριαρχίας.

Είναι η πολιτική ιδιοφυΐα των Πακραντουνί που καθιστά δυνατή την αναδημιουργία ή την επανίδρυση της ανεξάρτητης Αρμενίας, χάρη στην επιδέξια ανάγνωση της διεθνούς συγκυρίας και στην επίμονη δράση.

Σημειώσεις
* Το όρος Αραράτ δεν αποτελούσε ποτέ μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Παραχωρήθηκε σε αυτή μόλις πριν από εκατό χρόνια, μετά την υπογραφή των συνθηκών της Μόσχας και του Καρς το 1921. Με την τελευταία συνθήκη, η περιοχή του Καρς, του Αρνταχάν και τα ερείπια της πόλης Ανί ενσωματώθηκαν επίσης στην Τουρκία.
1. 2. 3. J. Laurent, L’Arménie entre Byzance et l’Islam, Παρίσι, 1919.

Tweet

Share