Ρικάρντο Γεργκανιάν

Τι γυρεύει ο Λούκουλλος στην Αρμενία;

Το επίθετο του Ρωμαίου πολιτικού και στρατιωτικού τραβούσε την προσοχή μας στα μαθήματα αρμενικής ιστορίας. Λέγαμε «Λουγκουλλός» στα αρμενικά, με το διπλό λάμδα γεμάτο, και γελούσαμε. Το γέλιο συνεχιζόταν όταν προφέραμε μετά το «Μπομπεός», το όνομα του διάσημου Πομπήιου. Τώρα που το σκέφτομαι, μάλλον ήταν εκείνοι που είχαν λόγους να γελάσουν…

Lucius Licinius Lucullus, επιδέξιος Ρωμαίος στρατιωτικός του 1ου αιώνα π.Χ., ήταν επικούρειος, λάτρης της καλής ζωής. Άνθρωπος του φαγητού και του ποτού, στάθηκε για τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του ένας εξαιρετικός οικοδεσπότης σε πάμπολλα χλιδάτα γλέντια στο αρχοντικό του κοντά στη Νάπολη. Εξού και η φράση «Ο Λούκουλλος δειπνεί σήμερα με τον Λούκουλλο», την οποία παραθέτει ο Αλέξανδρος Δουμάς στον «Κόμη του Μόντε Κρίστο» και η οποία χρησιμοποιείται για όσους περιποιούνται τον εαυτό τους με πλούσια συμπόσια.

Ο Αντόνιο ντε Γκεβάρα —φραγκισκανός συγγραφέας της Αναγέννησης— μας διηγείται την ιστορία:«Ήταν το σπίτι του Λούκουλλου, όπου σύχναζαν όλοι οι καπετάνιοι που πήγαιναν στην Ασία και όλοι οι πρεσβευτές που ερχόντουσαν στη Ρώμη. Ένα βράδυ που δεν είχε καλεσμένους, ο μπάτλερ τού ζήτησε συγγνώμη που του προσέφερε ένα σύντομο και φτωχό δείπνο, καθώς δεν υπήρχε κανείς να δειπνήσει μαζί του. Τότε εκείνος απάντησε με χάρη: Αν και δεν υπήρχαν καλεσμένοι για να δειπνήσουν με τον Λούκουλλο, εσύ έπρεπε να σκεφτείς ότι ο Λούκουλλος είχε δείπνο με τον Λούκουλλο»¹.

Αν ο αναγνώστης αναρωτιέται περί τίνος πρόκειται, ας πούμε ότι ο Λούκουλλος είναι ένας από τους πιο διαβόητους πρωταγωνιστές των αρμενικών ιστορικών βιβλίων. Αν και εκείνο το κομμάτι της ιστορίας μας βασίζεται αποκλειστικά σε... ρωμαϊκά κείμενα.

Μιλάμε για τον άνθρωπο που το 69 π.Χ. πραγματοποίησε την πρώτη στρατιωτική εκστρατεία της Ρώμης εναντίον της Αρμενίας του Τιγκράν Β΄ (Τιγράνης ο Μέγας - Ντικράν Μετζ), του «Βασιλιά των βασιλέων» και ιστορικής φιγούρας που λάτρευαν —και λατρεύουν— οι μαθητές των αρμενικών σχολείων όλων των εποχών.

Μιλάμε επίσης για τον Ρωμαίο που πήρε και εισήγαγε στην Ευρώπη τη μάρκα «prunus armeniaca»: το περίφημο βερίκοκο —αρμενικό εθνικό σύμβολο— που τόσο θα είχε δοκιμάσει κατά την παραμονή του στην Αρμενία την άνοιξη εκείνης της χρονιάς. Και αφού ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί, ο Λούκουλλος θα έπρεπε επίσης να πάρει μαζί του κάτι που θα του επέτρεπε να απολαύσει και πνευματικά τα τελευταία χρόνια της ζωής του... Αλλά ας τα πάρουμε με τη σειρά.

Μιθριδάτης και Τιγκράν, ένα δυναμικό δίδυμο με συγγένεια

ΟΜιθριδάτης Ευπάτωρ, ο βασιλιάς του Πόντου, είναι μία από τις πιο απίστευτες προσωπικότητες που γνώρισε ποτέ η παγκόσμια ιστορία. Όχι τυχαία ο Μότσαρτ τού αφιέρωσε την πρώτη του όπερα το 1770. Φορέας της μεγάλης ελληνικής κουλτούρας, πολύγλωσσος, ειδικός σε δηλητήρια, αντίδοτα και ιατρικές πραγματείες, εκπαιδευμένος από παιδική ηλικία στις πιο δύσκολες συνθήκες επιβίωσης, κρατούσε στο χέρι τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία επί δεκαετίες. Λόγω των στρατιωτικών και διπλωματικών του ικανοτήτων, θεωρείται από τους Ρωμαίους ο πιο απρόβλεπτος ηγέτης στη Μικρά Ασία και ο μεγαλύτερος αντίπαλός τους μετά τον Αννίβα.

Ποιος είναι ο πολιτικός του στόχος; Να γίνει ο διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ενώνοντας διάφορους λαούς της Ανατολίας σε μια μεγάλη ελληνιστική αυτοκρατορία έξω από τη ρωμαϊκή επιρροή. Και γι’ αυτό επεκτείνει τη δύναμή του στην Ελλάδα, η οποία τον υποδέχεται θερμά. Υπάρχει, όμως, ένα πρόβλημα: η Ρώμη δεν είναι διατεθειμένη να του επιτρέψει να καταλάβει τα «κτήματά» της, πολύ περισσότερο να θέσει φραγμό στην προέλασή της προς την Ανατολή. Η ένοπλη σύγκρουση είναι προ των πυλών, και γι’ αυτό ο βασιλιάς του Πόντου χρειάζεται έναν ισχυρό γείτονα σύμμαχο.

Και τι ρόλο παίζει εδώ ο Τιγκράν; Εκείνος έχει επίσης τα σχέδιά του στα ανατολικά, νότια και νοτιοδυτικά της Αρμενίας, σε εδάφη που θα ενσωματώνει επί είκοσι πέντε χρόνια το ένα μετά το άλλο, δημιουργώντας τελικά μια αυτοκρατορία που θα εκτείνεται από τη Μεσόγειο έως την Κασπία Θάλασσα. Φυσικά, αυτή τη στιγμή έχει και εκείνος ένα πρόβλημα: αντιμετωπίζει τους Πάρθους² και χρειάζεται μια πολιτική και στρατιωτική συμμαχία για να καλύψει τα νώτα του σε περίπτωση που η Ρώμη προσπαθήσει να προχωρήσει και να συμμαχήσει με την Παρθική Αυτοκρατορία εναντίον του.

Ο Μιθριδάτης και ο Τιγκράν έχουν, λοιπόν, όλους τους λόγους —καθένας τους δικούς του— να δημιουργήσουν μια συμμαχία και να την κάνουν πράξη διαιρώντας περιοχές επιρροής. Ο βασιλιάς του Πόντου ενδιαφέρεται να εκδιώξει τους Ρωμαίους από την εξελληνισμένη Μικρά Ασία, την Ελλάδα και τη Μακεδονία. Και από την πλευρά του δέχεται την επέκταση του Τιγκράν προς την Υπερκαυκασία, τη Συρία και τη Μεσοποταμία. Είναι ένα είδος «δυναμικού διδύμου» του 1ου αιώνα π.Χ. που αντιμετωπίζει τις δύο μεγάλες δυνάμεις της εποχής: τη Ρώμη στη Δύση και την Παρθία στην Ανατολή.

Ο Μιθριδάτης και ο Τιγκράν ενώνονται επίσης με σχέση πεθερού-γαμπρού. Ως συνήθως, οι γάμοι εδραιώνουν πολιτικές συμμαχίες. Έτσι, ο Πόντιος βασιλιάς προσφέρει την κόρη του Κλεοπάτρα (να μην συγχέεται με τη βασίλισσα της Αιγύπτου) στον βασιλιά της Αρμενίας, ο οποίος σε ηλικία 46 ετών παντρεύεται μια γυναίκα 30 χρόνια νεότερή του…

Από το 88 π.Χ. ο Μιθριδάτης ξεκινά την ελληνιστική του «σταυροφορία» κατά της Ρώμης. Εκτός από την κατοχή τής Ελλάδας και δύο γειτονικών βασιλείων τού Πόντου, διαπράττει σφαγή κατά χιλιάδων Ρωμαίων εμπόρων που ήταν εγκατεστημένοι στη Μικρά Ασία. Είναι ο λόγος (ή η δικαιολογία) για τον οποίο η Ρώμη παίρνει την απόφαση να επιτεθεί στον δύστροπο βασιλιά του Πόντου. Είναι η αρχή των λεγόμενων Μιθριδατικών πολέμων, που έθεσαν σε δοκιμασία τους πιο εξέχοντες στρατηγούς της Ρώμης: τον Σύλλα, τον Λούκουλλο και τον Πομπήιο.

Ο πρώτος που θα προσπαθήσει είναι ο Σύλλας, ένας βάναυσος και αιμοδιψής δικτάτορας που σήμερα θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους κακούς της ιστορίας. Ο Σύλλας ανακτά την Ελλάδα το 86 π.Χ. (η λεηλασία που διαπράττει στην Αθήνα είναι πρωτοφανής, δεν αφήνει ναό ή άγαλμα όρθιο...), διώχνοντας τον Μιθριδάτη πρώτα από εκεί και μετά από τη Μικρά Ασία. Ο βασιλιάς του Πόντου αναγκάζεται να συνάψει ειρήνη: αποκηρύσσει τις κατακτήσεις του και πρέπει να αποζημιώσει τη Ρώμη. Αλλά αυτή η ιστορία δεν έχει τελειώσει.

Αν λάβει κανείς υπόψη ότι οι Ρωμαίοι συνέχισαν τους πολέμους μέχρι τον αφανισμό ή την πλήρη υποταγή των αντιπάλων τους, η υπογεγραμμένη ειρήνη ισοδυναμεί με νίκη του Μιθριδάτη. Επιπλέον, ο Σύλλας έχει εσωτερικούς λόγους να διακόψει την εκστρατεία του: ο Γάιος Μάριος προσπαθεί να σφετεριστεί τη διοίκηση των λεγεώνων του και, ως εκ τούτου, τον προτρέπει να επιστρέψει στη Ρώμη. Εκεί τον περιμένουν επικρίσεις, ακόμη και κατηγορίες για προδοσία, εξαιτίας της εκεχειρίας που συμφωνήθηκε με τον Μιθριδάτη.

Αποκατάσταση της αληθινής εικόνας του Τιγκράν Β’

Ας εστιάσουμε τώρα στη φιγούρα του Τιγκράν του Μέγα, του βασιλιά που καταφέρνει να εξασφαλίσει στην Αρμενία τη μέγιστη εδαφική έκταση στην ιστορία.

Ας σημειωθεί ότι η ζωή του Τιγκράν μάς είναι γνωστή χάρη στα γραπτά των Ρωμαίων. Μαρτυρίες που —όπως και στις περιπτώσεις του Αννίβα, του Μιθριδάτη ή άλλων αντιπάλων της Ρώμης— είναι γεμάτες υπερβολές. Ο Λούκουλλος, ο μεγαλύτερος αντίπαλος του Τιγκράν, δεν ξεχνά τη συμβουλή τού επιτήδειου Σύλλα: «Στις αναφορές σας, πολλαπλασιάστε τον αριθμό των εχθρών σας και μειώστε τον αριθμό των στρατιωτών σας». Όμως η σύγχρονη ιστοριογραφία κατάφερε να διαχωρίσει την πραγματικότητα από τον θρύλο (ή την καυχησιολογία). Έτσι, και όσον αφορά τον Τιγκράν, κατέστη δυνατή η αποκατάσταση της αληθινής εικόνας του μεγάλου Αρμένιου βασιλιά³.

Αν και ξεπερνά τα όρια αυτού του κειμένου, ας δοκιμάσουμε μια σύντομη αναδρομή στη ζωή και στο έργο του. Εξάλλου, το να αφιερώσουμε μερικές παραγράφους στον Τιγκράν τον Μέγα είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε…

Απαρχή και κατακτήσεις: Ο πατέρας του, ο βασιλιάς Αρταβάσδης Β΄ (Αρνταβάζτ), ηττάται από τους Πάρθους ύστερα από αιματηρές συγκρούσεις. Για τον λόγο αυτό, και για να εγγυηθεί την ειρήνη, πρέπει να αφήσει όμηρο τον γιο του Τιγκράν. Ο διάδοχος του αρμενικού θρόνου παραμένει για χρόνια στο βασιλικό ανάκτορο της Παρθίας. Αυτό εξηγεί ορισμένα μελλοντικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Στα μέσα των σαράντα του χρόνων, με τον θάνατο του πατέρα του το 95 π.Χ., του επιτρέπεται να επιστρέψει στην Αρμενία προκειμένου να αναλάβει την εξουσία, αλλά πρώτα οφείλει να παραχωρήσει στους Πάρθους ορισμένα εδάφη στον νότο της χώρας (σημερινό Κουρδιστάν) ως εγγύηση.

Αμέσως μετά, ο Τιγκράν ξεκινά τον μαραθώνιο στρατιωτικών και διπλωματικών κατακτήσεων: προσαρτά γειτονικές νοτιοδυτικές περιοχές και δημιουργεί την προαναφερθείσα συμμαχία με το Βασίλειο του Πόντου, διατηρώντας όμως ουδέτερη στάση στη σύγκρουση του Μιθριδάτη με τη Ρώμη. Η μόνη έμμεση «εύνοια» προς τον πεθερό του είναι η εισβολή στην Καππαδοκία —υποτελές βασίλειο της Ρώμης που συνορεύει με τον Πόντο και την Αρμενία— το 93 π.Χ., από όπου αποσύρεται έναν χρόνο αργότερα, πριν την προέλαση των στρατευμάτων του Σύλλα.

Ο Τιγκράν εκτείνεται τώρα νότια. Στόχος είναι να υποτάξει το Βασίλειο των Πάρθων, παραδοσιακών εχθρών της Αρμενίας. Έτσι, ανακτά τα εδάφη που είχε παραχωρήσει ως εγγύηση και, ύστερα από πολλές νίκες, υποχρεώνει τους ηγεμόνες της Ατροπατηνής (σημερινή περιοχή βόρεια του Ιράν) και των περιοχών δυτικά της (σημερινό Κουρδιστάν και περιοχή της Μοσούλης στο Ιράκ) να υποταχθούν στην εξουσία του. Οι Πάρθοι απογυμνώνονται έτσι από τις πιο σημαντικές επαρχίες τους —ή υποτελή κράτη. Από την ίδρυση της αυτοκρατορίας, ποτέ στο παρελθόν η μοναρχία αυτής της χώρας δεν είχε ταπεινωθεί ξανά με τέτοιο τρόπο.

Στη συνέχεια, ο Αρμένιος βασιλιάς καταλαμβάνει ολόκληρη τη βόρεια περιοχή της πλούσιας Μεσοποταμίας. Στα βόρεια, είναι η σειρά της Ιβηρίας (σημερινή Γεωργία) και της Αλβανίας του Καυκάσου (σημερινό Αζερμπαϊτζάν, κατοικημένη εκείνη την εποχή από έναν μη τουράνιο λαό· δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή Αλβανία). Ως συνήθως, ο Τιγκράν αφήνει τους βασιλείς και των δύο χωρών στους θρόνους τους με την προϋπόθεση να αποδεχτούν την υπεροχή του.

Τέλος, ο Τιγκράν προχωρά στη σημερινή περιοχή Λορί της Αρμενίας, καταλαμβάνει το Αχαλκαλάκ και μετά την περιοχή στη συμβολή των ποταμών Κούρα και Αράξ, δίπλα στην Κασπία Θάλασσα. Γύρω στο 83 π.Χ. γυρίζει προς τη Συρία και την Κιλικία. Καταλαμβάνει την Αντιόχεια, την πλούσια πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Σελευκιδών (κληρονόμοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου), που παραμένει στην εξουσία του για 14 χρόνια, και κόβει νομίσματα με την εικόνα του.

Βασιλιάς των βασιλέων: Ο Τιγκράν γίνεται έτσι κυρίαρχος ενός από τα μεγαλύτερα κράτη που γνώρισε η Ανατολή μετά τις αυτοκρατορίες των Αχαιμενιδών (Περσών) και των Σελευκιδών στη Συρία. Περιλαμβάνει, εκτός από την ίδια την Αρμενία («Μετζ Χάικ»), το σημερινό Κουρδιστάν, το Αζερμπαϊτζάν, το βορειοδυτικό Ιράν, την Κιλικία, τη Συρία, τη Βόρεια Μεσοποταμία (Ιράκ) και την Υπερκαυκασία. Είναι μια αυτοκρατορία που, μετρώντας υποτελή κράτη και λαούς υπό την επιρροή της, φτάνει σε μια έκταση σχεδόν ενός εκατομμυρίου τετραγωνικών χιλιομέτρων... στην οποία ομιλούνται πολλές γλώσσες. Οι Πάρθοι τού παραχωρούν τον τίτλο του «Βασιλιά των βασιλέων»(«Σαχανσάχ»).

Η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας καθιστά απαραίτητη την οικοδόμηση μιας νέας πρωτεύουσας, αφού το Αρτασάτ (Αρταξάτα) —στην πεδιάδα του Αραράτ, στις όχθες του Αράξ— απέχει πολύ από το γεωγραφικό κέντρο της νέας χώρας. Είναι η εποχή της υπέροχης πόλης Τιγκρανακέρτ (Τιγρανόκερτα, στα περσικά «πόλη που έφτιαξε ο Τιγκράν»), στα νοτιοδυτικά της λίμνης Βαν. Πρόκειται για μια πόλη με περισσότερους από 100.000 κατοίκους, περιβαλλόμενη από τείχη ύψους 22 μέτρων, τα απομεινάρια της οποίας δεν έχουν εντοπιστεί, παρότι λανθασμένα συνδέεται με το σημερινό Ντιγιαρμπακίρ.

Η νέα πρωτεύουσα συνιστά ένα μεγάλο εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της εποχής, σύμφωνα με μαρτυρίες Ελλήνων ιστορικών. Αλλά ο Τιγκράν δεν αρκείται στο να δώσει το όνομά του μόνο σε αυτή. Δημιουργεί και άλλες ομώνυμες πόλεις σε όλη την αυτοκρατορία, μία από τις οποίες βρίσκεται σήμερα στο Αρτσάχ, ένας αρμενικός αρχαιολογικός χώρος που έχει περάσει στα χέρια των αζερικών δυνάμεων μετά τον πόλεμο του 2020.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Τιγκράν εποικίζει την πρωτεύουσα προβαίνοντας σε υποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμών, όπως έκανε ο Μέγας Πέτρος, αιώνες αργότερα στην Πετρούπολη. Φέρνει μεγάλο αριθμό Αρμενίων κατοίκων από το Μετζ Χάικ, αλλά και μεγάλο αριθμό Ελλήνων —γλύπτες, αρχιτέκτονες, τεχνίτες κάθε είδους και εμπόρους— από την Καππαδοκία και την Κιλικία, καθώς επίσης και κατοίκους της Συρίας.

Ο Τιγκράν δεν επιλέγει τυχαία την τοποθεσία της νέας του πρωτεύουσας. Γνωρίζει ότι ολόκληρη η περιοχή, που περιβάλλεται από εύφορα εδάφη πλούσια σε νερό, ελέγχεται από εκεί. Επιπλέον, όπως επισημαίνει ο Μ. Charlesworth, «ο Αρμένιος βασιλιάς συνειδητοποιεί ότι σε αυτή τη γεωγραφική τοποθεσία, το Τιγκρανακέρτ θα γινόταν σημαντικό εμπορικό κέντρο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, κυριαρχώντας στη νέα διαδρομή που ένωνε άμεσα το βορειοδυτικό Ιράν με την Κιλικία»⁴. Ούτε είναι τυχαίο ότι ένα από τα σημαντικότερα έργα του συνιστά η κατασκευή ενός δρόμου που συνδέει τις δύο πρωτεύουσες —το Αρτασάτ και το Τιγκρανακέρτ— και που φτάνει ως την Αντιόχεια.

Η ζωή στο παλάτι: Ο Τιγκράν είναι ένας απόλυτος μονάρχης της πιο αγνής περσικής ανατολίτικης παράδοσης, αλλά εμποτισμένος με στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Η ελληνική γλώσσα ομιλείται στο ανάκτορο και στην αρμενική υψηλή κοινωνία. Ο βασιλιάς περιστοιχίζεται από Έλληνες μελετητές, ένας από τους οποίους γράφει ακόμη και την «Ιστορία του Τιγκράν». Ο γιος του Αρνταβάζτ, που θα τον διαδεχθεί στον θρόνο, γράφει τραγωδίες, ποιήματα και λόγους στα ελληνικά που θα κερδίσουν τον έπαινο του Πλούταρχου.

Αθηναίοι ηθοποιοί έρχονται στο Τιγκρανακέρτ για να αναπαραστήσουν τα αριστουργήματα της ελληνικής τραγωδίας στο θέατρο της πόλης, ενώ Έλληνες γλύπτες συνεισφέρουν στον καλλωπισμό της. Τα νομίσματα με το πρόσωπο του Τιγκράν είναι αληθινά ελληνικά νομισματικά μαργαριτάρια από την Ασία. Η Κλεοπάτρα —η σύζυγός του— εξελίσσεται σε προστάτιδα του ελληνικού πολιτισμού μέσα στα βασιλικά ανάκτορα και μεγάλη υπερασπίστρια της Ελλάδας.

Παρ’ όλα αυτά, η ελληνική επιρροή στον Τιγκράν είναι ακόμη επιφανειακή. Ο Αρμένιος βασιλιάς έχει πολλαπλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ανατολικών απόλυτων μοναρχών. Τα χρόνια του ως όμηρος στην παρθική αυλή άφησαν το στίγμα τους πάνω του...

Γύρω στο 70 π.Χ., ο Τιγκράν έχει φτάσει στο απόγειο της δόξας του: η Αρμενία κυριαρχεί σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Μέχρι τότε είχε αναμετρηθεί μόνο με ανατολικούς λαούς, συμπεριλαμβανομένων των Πάρθων. Αλλά τα επόμενα χρόνια θα πρέπει να αντιμετωπίσει την πιο τέλεια και ισορροπημένη δύναμη που γνώρισε ποτέ ο κόσμος: τη Ρώμη.

Μια αίτηση ασύλου που θα φέρει προβλήματα...

Ας επιστρέψουμε, όμως, στον Μιθριδάτη. Αφήσαμε την αφήγηση στο σημείο που ο Σύλλας επιστρέφει βιαστικά στη Ρώμη, μετά την ανακωχή που επικυρώθηκε στον πρώτο Μιθριδατικό πόλεμο.

Με την απόσυρσή του, ο Σύλλας αφήνει τη διοίκηση της Μικράς Ασίας στα χέρια του Λούκουλλου, αρχηγού του σώματος αξιωματικών και πλέον αρχιστράτηγου των ενόπλων δυνάμεων στην Ανατολή. Καταγόμενος από μια οικογένεια Πατρικίων που είχε εκπέσει, είναι παντρεμένος με μια γυναίκα που ανήκει επίσης στους ευγενείς, αλλά δεν έχει λάβει προίκα. Παρά τη σχετική φτώχεια του, ο Λούκουλλος δεν συμμετέχει στη λεηλασία των υποστηρικτών του Μάριου, ηττημένου στη Ρώμη. Είναι ικανός, φιλόδοξος και αλαζονικός άνθρωπος. Βίαιος στις πράξεις του, αλλά χωρίς κρυφές προθέσεις.

Το 74 π.Χ. ο Μιθριδάτης στρέφεται ξανά κατά της Ρώμης. Πριν από έξι χρόνια, μετά την επιβολή της τάξης στη Μικρά Ασία, ο Λούκουλλος είχε γυρίσει πίσω στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, αλλά τώρα ήρθε η ώρα να επιστρέψει στην Ανατολή και να αντιμετωπίσει τον βασιλιά του Πόντου. Είναι η αρχή ενός νέου Μιθριδατικού πολέμου.

Μήνες αργότερα, ο Μιθριδάτης ηττάται. Το 72 και το 71 π.Χ. τα ποντιακά φρούρια της Σινώπης, της Ηρακλειάς και της Αμάσειας πέφτουν τελικά στα χέρια του Λούκουλλου. Έχοντας χάσει όλα του τα υπάρχοντα, ο Μιθριδάτης τρέπεται σε φυγή, αλλά πρώτα θυσιάζει τις αδερφές και τις γυναίκες του, για να μην αιχμαλωτιστούν από τους Ρωμαίους...

Και πού θα μπορούσε να αναζητήσει καταφύγιο; Φυσικά στον γαμπρό του, Τιγκράν, ο οποίος του χορηγεί το άσυλο που του ζητήθηκε. Μέχρι τότε, ο Αρμένιος βασιλιάς είχε κρατηθεί μακριά από τις συγκρούσεις του πεθερού του με τη Ρώμη. Στην καταδίωξη του Μιθριδάτη, ο Λούκουλλος δεν επιτίθεται στην Αρμενία. Προτιμά τη διπλωματική οδό: στέλνει απεσταλμένους στον Τιγκράν και του ζητά να παραδώσει τον Πόντιο μονάρχη.

Ο Αρμένιος βασιλιάς δέχεται τους αντιπροσώπους της Ρώμης στην Αντιόχεια, ένα από τα πολλά στρατηγεία του μετά την κατάκτηση της Συρίας.

Ο Τιγκράν δεν τρέφει ιδιαίτερη στοργή για τον πεθερό του. Ίσως ζήλια. Ωστόσο, δεν παραβιάζει τους νόμους του ιπποτισμού και αρνείται να παραδώσει τον Μιθριδάτη. Παράλληλα, ξεκαθαρίζει ότι σκοπεύει να συμβιώσει ειρηνικά με τη Ρώμη και ότι τα πολιτικά συμφέροντα των δύο κρατών δεν συγκρούονται, αφού η Αρμενία δεν έχει φιλοδοξίες για τον Πόντο ή τη Μικρά Ασία.

Έτσι, ο πόλεμος με τη Ρώμη θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί αν δεν ήταν τέτοιος ο χαρακτήρας του Λούκουλλου. Στην πραγματικότητα, η ένοπλη σύγκρουση εναντίον μιας δύναμης όπως η Αρμενία, θα έπρεπε να ήταν απόφαση της Γερουσίας, η οποία δίσταζε να ξεκινήσει μια νέα στρατιωτική εκστρατεία εναντίον ενός πιθανού «νέου Μιθριδάτη». Επιπλέον, η ρωμαϊκή πολιτική μέχρι τότε θεωρούσε την Αρμενία ως ένα φιλικό κράτος που υπήρξε έμμεσος σύμμαχος στο παρελθόν, στην εκστρατεία της Ρώμης κατά της αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, αλλά και ως έναν πιθανό μελλοντικό σύμμαχο ενάντια στον κίνδυνο που συνιστούσαν οι Πάρθοι.

Ενώ η Γερουσία αμφιβάλλει για το ποια απόφαση να λάβει, ο Λούκουλλος αποφασίζει επί τόπου να ξεκινήσει τον πόλεμο εναντίον του Τιγκράν. Αυτό σημαίνει ότι παραβιάζει έναν από τους θεμελιώδεις νόμους της δημοκρατίας, σύμφωνα με τον οποίο η Γερουσία είναι εκείνη που έχει την εξουσία να αποφασίζει για σημαντικά θέματα εξωτερικής πολιτικής. Κινούμενος αυτοβούλως, και χωρίς τη συγκατάθεση της Γερουσίας, ο Λούκουλλος δημιουργεί προηγούμενο, αλλάζοντας την πορεία τής πολιτικής ιστορίας της Ρώμης. Ο Πομπήιος, μετά ο Καίσαρας και τέλος ο Αύγουστος θα τον μιμηθούν, εγκαινιάζοντας την αυτοκρατορία και την πτώση της δημοκρατίας.

6 Οκτωβρίου 69 π.Χ.: Η μάχη του Τιγκρανακέρτ

Ποιος θυμάται αυτή την ημερομηνία και αυτή τη μάχη; Αξίζει να γυρίσουμε τον χρόνο πίσω, αφού πριν λίγες εβδομάδες συμπληρώθηκαν ακριβώς 2090 έτη από τότε.

Όταν ο Τιγκράν απορρίπτει την παράδοση του Μιθριδάτη στους Ρωμαίους, ο Λούκουλλος ξεκινά τις προετοιμασίες για την εκστρατεία του εναντίον της Αρμενίας. Είναι χειμώνας μεταξύ του 70 και του 69 π.Χ. Όλα δείχνουν ότι εκείνη την περίοδο οι Αρμένιοι επαναπαύονται στις δάφνες τους (κάτι μας θυμίζει αυτό...), και εκπλήσσονται όταν, έναν χρόνο μετά τις άκαρπες διαπραγματεύσεις, οι Ρωμαίοι ξεκινούν την επίθεση. «Δεν θα τολμήσουν» (και αυτό κάτι μας θυμίζει...) σκέφτεται σίγουρα ο Τιγκράν, χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός ανατολίτη κυρίαρχου που κατέχει ολόκληρη την περιοχή. Ίσως ξέρει τις αμφιβολίες της Γερουσίας στη Ρώμη και, γνωρίζοντας τη δύναμή της, δεν πιστεύει ότι ένας Ρωμαίος στρατηγός θα τολμούσε να την παρακούσει.

Ο Λούκουλλος έχει πέντε λεγεώνες στη Μικρά Ασία (θεωρητικά, η καθεμία με έξι χιλιάδες άνδρες) και περίπου τρεις χιλιάδες στρατεύματα ιππικού. Αφήνει μία από τις λεγεώνες στον Πόντο, ώστε να τον ελέγχει, και την άνοιξη του 69 π.Χ. πηγαίνει στη Μελιτηνή (Μαλάτεια). Στα ανατολικά αυτής της πόλης, ο ποταμός Ευφράτης —που εκτείνεται από βορρά προς νότο— σηματοδοτεί τα σύνορα με την Αρμενία. Σε ένα είδος αστραπιαίας εκστρατείας, ο Λούκουλλος διασχίζει τα βουνά του Ταύρου και ήδη στην περιοχή του ποταμού Τίγρη καταφέρνει να περικυκλώσει την πρωτεύουσα Τιγκρανακέρτ. Για να το πετύχει αυτό, ο Λούκουλλος έχει κινηθεί με μεγάλη ταχύτητα, διασχίζοντας περίπου 25 χιλιόμετρα την ημέρα...

Ο Τιγκράν εκπλήσσεται από αυτή την απροσδόκητη κατάσταση, καθώς ο Λούκουλλος δεν του έχει κηρύξει επίσημα τον πόλεμο. Στέλνει μια δύναμη τριών χιλιάδων Αρμενίων ιππέων εναντίον του ρωμαϊκού στρατού, η οποία σύντομα υποτάσσεται. Ο Τιγκράν εγκαταλείπει την πρωτεύουσα και πηγαίνει στο Μους, στην Αρμενία, για να κινητοποιήσει όλες τις δυνάμεις του και να απελευθερώσει το Τιγκρανακέρτ, όπου έχει αφήσει γυναίκες και θησαυρούς.

Σε μια επιχείρηση διάσωσης με έξι χιλιάδες ιππείς και πολλές απώλειες, ο Τιγκράν καταφέρνει να απομακρύνει τις γυναίκες του και να τις μεταφέρει, μαζί με ένα μέρος των θησαυρών του, στο Μους. Στο μεταξύ, οι Ρωμαίοι συνεχίζουν την πολιορκία της πρωτεύουσας. Αφού συγκεντρώσει τον στρατό του, ο Τιγκράν διασχίζει την οροσειρά του Ταύρου και φτάνει στο Τιγκρανακέρτ —σε απόσταση 200 χιλιομέτρων από το Μους— σε διάστημα 10 ημερών. Ο αρμενικός στρατός έχει 40 χιλιάδες στρατιώτες σε σύγκριση με τις 15 έως 20 χιλιάδες των Ρωμαίων.

Είναι 6 Οκτωβρίου. Παρά τις δεισιδαιμονικές αντιρρήσεις των Ρωμαίων στρατιωτών σχετικά με την ημερομηνία (ημέρα της ήττας του ρωμαϊκού στρατού το 105 π.Χ. εναντίον των Τευτόνων και των Κιμβρίων στη μάχη του Arausio, στη Νότια Γαλλία), ο Λούκουλλος λέει ωμά: «Αυτή την ατυχή ημέρα θα τη μεταμορφώσουμε σε μια ευτυχή ημέρα».

Ο Τιγκράν, από την πλευρά του, δεν ακούει τη συμβουλή ενός από τους καλύτερους στρατηγούς του Μιθριδάτη να μην προβεί σε μετωπική μάχη αλλά να χρησιμοποιήσει το τρομερό αρμενικό ελαφρύ ιππικό για να πλαγιοκοπήσει τους Ρωμαίους, να τους κόψει τις προμήθειες και να τους αφήσει να λιμοκτονήσουν. «Αν ήρθαν να πολεμήσουν ως στρατός, είναι λίγοι. Αν ήρθαν ως απεσταλμένοι να ζητήσουν ειρήνη, είναι πολλοί» λέει ο Τιγκράν με υπερβολική αυτοπεποίθηση στον συνεργάτη του.

Είναι γεγονός ότι ο Λούκουλλος ξέρει πού να αντιμετωπίσει το μεγαλύτερο μέρος του αρμενικού στρατού, και η μάχη τελειώνει με μια άνευ προηγουμένου ήττα για τον Τιγκράν. Πολιορκημένο για μήνες, το Τιγκρανακέρτ και οι θησαυροί του πέφτουν τελικά στα χέρια των Ρωμαίων. Μερικώς λεηλατημένη αλλά όχι κατεστραμμένη, η πρωτεύουσα του Τιγκράν θα παραμείνει, 130 χρόνια αργότερα, ελάχιστα κατώτερη από το Αρτασάτ μεταξύ των αρμενικών μητροπόλεων.

Τι άλλο παίρνει ο Λούκουλλος από την Αρμενία εκτός από βερίκοκα και κεράσια; Κατά την κατάληψη της πρωτεύουσας του βασιλείου, ο Λούκουλλος βρήκε στο Τιγκρανακέρτ 10 εκατομμύρια εκατόλιτρα σιταριού —απαραίτητα για την τροφοδοσία των στρατευμάτων του— και ένα ποσό 8.000 ταλάντων (που σήμερα ισοδυναμεί με κάτι περισσότερο από 50 εκατομμύρια δολάρια...), τα οποία γίνονται το κεφάλαιο του πλούτου του. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα έχει να απολαύσει για το υπόλοιπο της ζωής του…

Αρμενία: ρωμαϊκό «προτεκτοράτο»

Η πτώση του Τιγκρανακέρτ έχει εδαφικές συνέπειες: ο Τιγκράν χάνει όλα τα υποτελή κράτη του, εκτός από την Ατροπατηνή, όπου βασιλεύει ο γαμπρός του. Η Συρία και η Αντιόχεια πέρασαν επίσης στα χέρια του Λούκουλλου.

Όμως ο Αρμένιος βασιλιάς δεν έχει πει ακόμα την τελευταία του λέξη. Ο Τιγκράν έχει χρόνο να αναδιοργανώσει τις δυνάμεις του με ρωμαϊκά πρότυπα, υπό τις χρήσιμες συμβουλές του Μιθριδάτη, και την άνοιξη του 67 π.Χ., καθώς ο Λούκουλλος προχωρά προς το Αρτασάτ, οι εχθροπραξίες ξαναρχίζουν. Το αρμενικό βαρύ ιππικό (του οποίου οι αναβάτες και τα άλογα φορούν πανοπλίες) επιτίθεται στις ρωμαϊκές δυνάμεις κοντά στον Ευφράτη, προκαλώντας μεγάλες απώλειες. Ο Λούκουλλος συνειδητοποιεί ότι το να συνεχίσει να προχωρά στην καρδιά της Αρμενίας είναι πέρα ​​από τις δυνατότητές του. Η επίσημη ρωμαϊκή ιστορία αναφέρει ότι οι στρατιώτες του Λούκουλλου, εξουθενωμένοι από τη διάβαση ανάμεσα στα ψηλά βουνά της χώρας, ξεσηκώνονται, και έτσι ο ίδιος αναγκάζεται να υποχωρήσει προς τα νότια.

Στον δρόμο τους, οι Ρωμαίοι στρατιώτες κατακτούν την Άνω Μεσοποταμία, την οποία κυβερνούσε ο αδελφός του Τιγκράν. Η πτώση αυτής της στρατηγικής θέσης δίνει στον Λούκουλλο μια τεράστια λεία που προστίθεται σε αυτή του Τιγκρανακέρτ.

Ωστόσο, ο Λούκουλλος δεν καταφέρνει να νικήσει τον Τιγκράν ή να αιχμαλωτίσει τον Μιθριδάτη. Επιπλέον, η Ρώμη υφίσταται την πρώτη της σοβαρή ήττα στην Ανατολή, στην Αρμενία, αφού ο Τιγκράν προχωρά στη νικηφόρα αντεπίθεση εναντίον του Λούκουλλου την άνοιξη του 67 π.Χ. Ενθαρρυμένος από τα γεγονότα, ο Μιθριδάτης ξεκινά από την πλευρά του να ανακτήσει το βασίλειό του και τα καταφέρνει.

Αντιμέτωπος με αυτή τη δυσμενή έκβαση, ο Ρωμαίος στρατιωτικός καλείται πίσω στη Ρώμη και απολύεται από τα καθήκοντά του στην Ανατολή.

Εδώ μπαίνει στη σκηνή ο Πομπήιος, ο οποίος αναλαμβάνει τη διοίκηση των ρωμαϊκών στρατευμάτων το 66 π.Χ. Αυτός ο διάσημος στρατιωτικός, με λαμπρή καριέρα στην Αφρική και στην Ισπανία, θα είναι εκείνος που θα δώσει τέλος στη σύγκρουση μεταξύ Ρώμης, Πόντου και Αρμενίας.

Ο Πομπήιος προελαύνει εναντίον των ποντιακών δυνάμεων που ο Μιθριδάτης έχει αναδιοργανώσει κατά την ανάκτηση του βασιλείου του. Μετά από μια συντριπτική ρωμαϊκή νίκη, ο βασιλιάς του Πόντου, για άλλη μια φορά, τρέπεται σε φυγή και καταλήγει να ζητήσει άσυλο... πάλι από τον γαμπρό του. Αλλά ο Τιγκράν αυτή τη φορά αρνείται. (Θα μπορούσε να τον δεχτεί και μετά να τον παραδώσει στον Πομπήιο, αλλά δεν το κάνει, μια ενέργεια που υποδηλώνει τις αξίες του Αρμένιου μονάρχη...)

Ο Τιγκράν απειλείται τώρα από τους Ρωμαίους και, σαν να μην έφτανε αυτό, προδίδεται από τον δεύτερο γιο του —Τιγκράν τον νεότερο—, που έγινε γαμπρός και σύμμαχος του εχθρού βασιλιά Πάρθου και που θα τεθεί επίσης στη διάθεση του Πομπήιου στην προέλασή του προς το Αρτασάτ. Ο Αρμένιος μονάρχης αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα: ο Πομπήιος έχει κάνει επίσης μια προσωρινή συμμαχία με τους Πάρθους εχθρούς του και η Αρμενία διατρέχει σοβαρό κίνδυνο εισβολής από δύο μέτωπα και διαίρεσης μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών. Ο ηλικιωμένος Αρμένιος μονάρχης δεν έχει άλλη επιλογή από το να διαπραγματευτεί με τον Πομπήιο. Αποκηρύσσει όλες τις δυτικές κατακτήσεις του, αλλά διατηρεί το Μετζ Χάικ. Επιπλέον, πρέπει να καταβάλει αποζημίωση 6.000 ταλάντων (περίπου 40 εκατομμύρια δολάρια) στον Πομπήιο...

Τέλος, η Αρμενία δεν προσαρτάται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά αναγνωρίζεται ως κράτος «σύμμαχο και φίλο της Ρώμης». Με άλλα λόγια, ένα «προτεκτοράτο» στην περιοχή επιρροής της. Στο εξής, μια ρωμαϊκή φρουρά θα βρίσκεται μόνιμα στο Αρτασάτ, και η Αρμενία θα είναι για τη Ρώμη ένα αμυντικό προπύργιο κατά των βαρβάρων του βορρά, και ιδιαίτερα κατά των Πάρθων. Μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια. Επιδέξιος διπλωμάτης αυτός ο Πομπήιος.

Επίλογος

Ο Τιγκράν θα βασιλέψει άλλα δέκα χρόνια —ως σύμμαχος της Ρώμης— μέχρι τον θάνατό του το 55 π.Χ., σε ηλικία 85 ετών, ύστερα από μια παρατεταμένη βασιλεία 40 ετών που αποτελεί το απόγειο της αρμενικής εξουσίας...

Το έργο του δεν θα είναι μάταιο: η ένωση του Μετζ Χάικ με τη Μικρά Αρμενία σε ένα ενιαίο κράτος θα επιτρέψει στην Αρμενία να αντέξει ως τέτοια για σχεδόν πέντε αιώνες ακόμη, αν όχι ως δύναμη τουλάχιστον ως κράτος μεταξύ Ρώμης και Περσίας. Ο Τιγκράν θα καταφέρει επίσης να βγάλει την Αρμενία από την παραδοσιακή της απομόνωση στην Ανατολή και να δημιουργήσει νέους δεσμούς με τη Δύση.

Ο προδότης γιος του δεν θα έχει την εύνοια του Πομπήιου. Επιπλέον, θα μεταφερθεί και θα εκτεθεί ως πολεμικό τρόπαιο στη Ρώμη...

Ο βασιλιάς των Πάρθων δεν θα λάβει καμία εδαφική ανταμοιβή ως αντάλλαγμα για τη συμμαχία του με τη Ρώμη εναντίον του Τιγκράν, γεγονός που θα οδηγήσει σε μια ατέρμονη σύγκρουση μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών...

Ο Μιθριδάτης θα καταφύγει σε ένα από τα κτήματά του στην Κριμαία, από όπου θα προσπαθήσει ξανά να εισβάλει στη Ρώμη, αλλά, όπως ο Τιγκράν, θα προδοθεί από τον ίδιο του τον γιο, που θα βάλει να τον δολοφονήσουν και θα στείλει το πτώμα του στον Πομπήιο, ο οποίος θα τον θάψει στο πάνθεον των βασιλέων του Πόντου.

Χωρίς να κατέχει τον τίτλο του «Μεγάλου», ο Μιθριδάτης θα τον αποκτήσει χάρη στους εχθρούς του… και η Ρώμη θα καταλήξει να δείχνει στον κόσμο ότι η ικανότητά της να νικά τους υπόλοιπους λαούς δεν οφείλεται στην ευφυΐα της ή στη γενναιότητα των στρατιωτών της, αλλά στην εκπαίδευση και στην πειθαρχία...

Σημειώσεις

1. Οι Πάρθοι (κλάδος των Σκυθών, λαός ιρανικής καταγωγής) εγκαταστάθηκαν στα ανατολικά όρια της Περσίας και, γύρω στο 250 π.Χ., δημιούργησαν ένα ισχυρό κράτος του οποίου ο πρώτος βασιλιάς είναι ο Aρσάκης Α΄, ιδρυτής της δυναστείας των Αρσακιδών.

2. Fray Antonio de Guevara, «Menosprecio de corte y alabanza de aldea», 1539, κεφάλαιο XVII.

3. Ο ιστορικός H. Pastermadjian παραθέτει τον Kurt Eckhardt με αυτή την έννοια, στο έργο του «Die Armenischen Feldzuege des Lucullus», Journal Klio, 1909-1910, Leipzig.

4. M. Charlesworth, «Trade Routes and Commerce of the Roman Empire», Cambridge, 1924, σελ. 101.

Tweet

Share