Ελευθέριος Π. Αλεξάκης Μάιος- Ιούλιος 2018, τεύχος 97
Οι επισκέψεις μου στα χωριά των Γεζιντί, τον Οκτώβριο του 2013 και τον Μάιο του 2015, ήταν ενταγμένες σε μια ευρύτερη εθνογραφική έρευνα στην Αρμενία τα έτη 2012-2016.
Οι Κούρδοι είναι μια εθνότητα της μεγάλης ιρανικής ομοεθνίας, στην οποία ανήκουν οι αρχαίοι Πέρσες, οι Μήδοι, οι Σκύθες και οι σύγχρονοι Πάρθοι (Παρς), Τατζίκοι, Αλλανοί/Οσσέτες (παλαιότεροι Σκύθες/Σαρμάτες). Οι Κούρδοι είναι κατά κανόνα σουνίτες μουσουλμάνοι. Οι Κούρδοι Γεζιντί, όμως, δεν είναι μουσουλμάνοι. Έχουν μια ιδιαίτερη θρησκεία, που είναι ένας συγκρητισμός ιουδαϊσμού, χριστιανισμού, ισλαμισμού και ζωροαστρισμού. Στην επιστημονική κοινότητα, γίνεται λόγος για τον «γεζιντισμό». Οι Γεζιντί μιλούν την κουρδική διάλεκτο «κουρμαντζί», όμως οι ίδιοι, θέλοντας να διαφοροποιηθούν από τους άλλους Κούρδους, ονομάζουν τη διάλεκτό τους «γεζντικί» όπως θα λέγαμε στα αρμενικά «γεζντιερέν». Το μεγαλύτερο μέρος των Κούρδων Γεζιντί είναι εγκατεστημένοι στο βόρειο Ιράκ, στο Ιράν, στη Συρία, στην Αρμενία και στη Γεωργία. Με τις τελευταίες ροές προσφύγων από τη Συρία, ένας αριθμός Κούρδων Γεζιντί εγκαταστάθηκε και στην Ελλάδα.Ένα μέρος των Γεζιντί της Αρμενίας ήρθε στη χώρα το 1828, μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο, από την περιοχή του Βαν της Τουρκίας. Ένα άλλο ήρθε από το Καρς, το Μους και από το Γκοπ. Δηλαδή όλοι οι Κούρδοι Γεζιντί της Αρμενίας προέρχονται από τη Δυτική Αρμενία (σημερινή Τουρκία). Γενικά, υπήρχε και υπάρχει αλληλοϋποστήριξη των Αρμενίων και των Γεζιντί για λόγους θρησκευτικούς, γιατί οι μουσουλμάνοι κατεδίωκαν τους Γεζιντί ως άπιστους (παγανιστές), όπως και τους Αρμένιους ως χριστιανούς, αλλά και εξαιτίας του ανταγωνισμού για τους βοσκοτόπους, καθώς οι μουσουλμάνοι (Κούρδοι σουνίτες, Αζέροι σιίτες κλπ.), όπως και οι Γεζιντί, ήταν, κατά κύριο λόγο, ημινομάδες κτηνοτρόφοι. Οι Γεζιντί συμμετείχαν ενεργά στο πλευρό των Αρμενίων στον απελευθερωτικό αγώνα του Ναγκόρνο Καραμπάχ (Αρτσάχ) πριν από 20 χρόνια και είχαν περισσότερους από 120 νεκρούς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στην Αρμενία, επί Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχαν αρχικά 60.000 Γεζιντί. Σήμερα έχουν μείνει γύρω στις 35.000. Πολλοί έχουν πάει στη Ρωσία για εργασία. Παγκοσμίως, οι Γεζιντί υπολογίζονται γύρω στα 3.000.000. Το χωριό Σαμιράμ, όπου βρίσκεται ένα σύγχρονο ιερό, έχει 1.500 με 2.000 κατοίκους, ανάλογα με την εποχή, γιατί σήμερα πολλοί πηγαινοέρχονται στη Ρωσία για εργασία. Στο χωριό είναι όλοι Γεζιντί, εκτός από τρία-τέσσερα σπίτια αρμένικα. Οι περισσότεροι Γεζιντί είναι εγκατεστημένοι στην περιοχή του Αμπαράν της επαρχίας, όπως επίσης στο Αραγκατσόντ, στα χωριά: Ριαρταζά, Ρομπεβάς, Γκιαρμός, Σιεγκέρ, Χοντκσάζ, Τσομπάν-Γκερμέζ, Τζαρ Τζακιτζί, Γκουρί Μπογάζ. Όλα αυτά είναι γεζντίτικα χωριά, αλλά μπορεί να βρει κανείς εκεί και μερικές αρμένικες οικογένειες, εκτός από το χωριό Μπαρόζ του Ταλίν όπου δεν υπάρχει κανένας Αρμένιος.
Το οικονομικο-κοινωνικό πλαίσιο Οι Κούρδοι Γεζιντί, όπως και οι άλλοι Κούρδοι, είναι κατά κανόνα και παραδοσιακά νομάδες (σκηνίτες) ή ημινομάδες κτηνοτρόφοι. Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, σε μερικά χωριά είναι μόνιμα εγκατεστημένοι κτηνοτρόφοι αγελάδων, ενώ ασχολούνται και με άλλες εργασίες και επαγγέλματα. Τώρα είναι και γεωργοί, σπουδάζουν και πολλοί ζουν στις πόλεις. Παράδειγμα αποτελεί το χωριό Γκουρί Μπογάζ του Απαράν, όπου είναι αναπτυγμένες η γεωργία και η κτηνοτροφία. Οι Γεζιντί θεωρούν όλη την περιοχή πολύ καλή για κτηνοτροφία. Ασχολούνται, όμως, και με άλλα επαγγέλματα. Επί Σοβιετικής Ένωσης, πήγαιναν οικογενειακώς στο βουνό και έπαιρναν όλα τα πράγματα μαζί τους. Έμεναν εκεί τέσσερις-πέντε μήνες. Πήγαιναν στα βουνά τα κοντινά, Γεγάμ, Αραγκάτς κ.ά. Τώρα το χειμώνα, με τα χιόνια, τα ζώα μένουν στο στάβλο και τρώνε χόρτο, που συγκεντρώνουν από πριν. Υπάρχει αυστηρός καταμερισμός της εργασίας και διαχωρισμός των δύο φύλων. Οι γυναίκες δεν βγάζουν έξω τις αγελάδες. Τις αρμέγουν, όμως, και τις καθαρίζουν. Οι Γεζιντί του χωριού Γκουρί Μπογάζ, καθώς και των άλλων χωριών, θεωρούν ντροπή να πάνε τις αγελάδες στο βουνό νέες γυναίκες ή ηλικιωμένες. Μέχρι τώρα, άντρες και γυναίκες δεν τρώνε μαζί. Οι γυναίκες γενικά μένουν μόνες τους και τρώνε χωριστά. Στους Γεζιντί οι γυναίκες δεν φορούν δημόσια μπούργκα ή τσαντόρ. Αντίθετα, στολίζονται και φορούν ωραιότατες πολύχρωμες φορεσιές και κοσμήματα. Οι Γεζιντί δεν επιτρέπεται να παντρευτούν μέχρι έξι-εφτά ξαδέλφια, έξι- εφτά γενεές, αλλά παλαιότερα παντρεύονταν σε κοντινούς βαθμούς, για να μη χαθεί η φυλή και για να μην ανακατέψουν το αίμα τους με τους Άραβες, γιατί οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι ανήκουν στην Άρια φυλή. Όπως λένε, «έχουμε παράδοση, μια παλιά νομοθεσία. Άμα πάμε σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, όπου δεν υπάρχει άλλη γυναίκα Γεζιντί, έχουμε δικαίωμα να παντρευτούμε μόνο με Ασσύρια ή Ελληνίδα, και βέβαια με Αρμένισσα. Η θρησκεία μας το επιτρέπει αυτό». Στην οικογένεια παντρεύονται σύμφωνα με την ηλικία. Η σειρά των αγοριών μπορεί να αλλάξει, αν κάποιος αδελφός δηλώσει ότι δεν θέλει να παντρευτεί εκείνη την περίοδο. Στα κορίτσια, όμως, πρέπει να τηρηθεί η σειρά ηλικίας αυστηρά. Γίνονταν συνοικέσια. Όπως λένε, «εκατόν πενήντα χρόνια πίσω, δεν έβλεπαν κιόλας και ποιος ήταν (ο γαμπρός). Τώρα ερωτεύονται κανονικά. Πάνε-έρχονται στον κινηματογράφο, στην καφετέρια...». Οι Γεζιντί φτιάχνουν το «δέντρο του γάμου», που στα αρμενικά λέγεται «τζαρ χαρσανίκ». Στα γεζντίτικα αυτό το ονομάζουν «νταραμπούκ ζαβέ», δηλαδή «το δέντρο του γαμπρού και της νύφης» και συμβολίζει, όπως λένε, «το δέντρο της ζωής». Το φτιάχνουν με νταούλια και ζουρνάδες. Βάζουν πάνω το πέπλο της νύφης και το γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι. Το κρατάνε δύο μικρά παιδιά και το περιφέρουν με τα όργανα στο χωριό. Το στολίζουν με μήλα, σοκολάτες, μανταρίνια, πορτοκάλια. Επίσης, κάνουν κανονικά «έλεγχο παρθενίας» και «βαράνε πυροβολισμούς». Το γάμο τον ευλογεί ο «σεχ» (αρχιερέας), που έρχεται για αυτό το λόγο. Στην ανάγκη, αυτό γίνεται και από τον «πιρ» (απλό ιερέα). Οι συγγενείς εξ αγχιστείας φέρνουν δώρα. Δίνουν δαχτυλίδι στη νύφη, κοστούμια, στους αδελφούς της, φόρεμα στη μητέρα της κλπ. Αυτό γίνεται όταν πηγαίνουν να πάρουν τη νύφη. Τότε προσφέρουν αυτά τα δώρα (κοστούμι, πρόβατο κλπ.) σε όλους, κάτι και στην πεθερά. Στον πατέρα της νύφης έδιναν παλαιότερα χρήματα, το κλουχακίν (στα αρμενικά). Μεταφράζεται «κεφαλοεισφορά», «κεφαλοεκτίμηση», κατά λέξη «το κεφάλι της γυναίκας», δηλαδή πόσο κοστίζει το κεφάλι της νύφης. H πρακτική αυτή των Γεζιντί, σε συνδυασμό με την αυστηρή πατρογραμμικότητα, εξηγεί και το έθιμο της «δευτερεύουσας συζύγου». Οι Γεζιντί δεν συνηθίζουν την πολυγαμία, που απαγορεύεται από τη θρησκεία τους, όπως λένε, όμως, σε περίπτωση μη απόκτησης παιδιών ή αρσενικών απογόνων, μπορούν να πάρουν μια δεύτερη σύζυγο για τεκνογονία. Συναντιέται σε όλη τη Μέση Ανατολή, σε Εβραίους, χριστιανούς, αλλά και σε ορισμένες αρμενικές περιοχές (Σασούν), καθώς και στα Βαλκάνια, χωρίς να εξαιρείται η Ελλάδα. Οι Γεζιντί έχουν ονόματα χριστιανικά, μουσουλμανικά και κουρδικά, π.χ. Ηλίας (το θεωρούν χριστιανικό), Χουσεΐν, Μουχαμέτ (μουσουλμανικά), Τζιντί, Κελές, Τζερντό (κουρδικά). Όλα τα κουρδικά ονόματα έχουν μια συγκεκριμένη σημασία, π.χ. στα κορίτσια: Μπερφούρ σημαίνει χιονούλα, Μπαμπό σημαίνει βαμβακιά κλπ. Στα αγόρια Τιτάλ σημαίνει όμορφος, Αγκίτ σημαίνει ήρωας. Παίρνουν τα ονόματα κυρίως από την πλευρά του πατέρα και από τον πατρικό παππού. Η κατάληξη –ιάν είναι αρμενική, αλλά χρησιμοποιείται και από τους Γεζιντί της Αρμενίας.
Πίστη και τελετουργία Χοαντά λέγεται ο θεός. Για τους Γεζιντί είναι «αυτό που έχει γεννηθεί από μόνο του» ή «αυτό που μας έχει δημιουργήσει». Τον ήλιο τον λένε σαμς. Όταν επισήμανα στον πληροφορητή ότι είναι αραβική λέξη, μου αντέτεινε ότι για την ακρίβεια η λέξη είναι σημιτική. «Υπάρχουν», όπως λένε, «Αλεβίτες, Σιίτες, Σουνίτες, Κούρδοι, χίλια δυο». Οι Κούρδοι μουσουλμάνοι, βεβαίως, είναι Κούρδοι, όμως αυτοί εδώ είναι Γεζιντί Κούρδοι. Οι Γεζιντί δεν παντρεύονται με τους Κούρδους μουσουλμάνους, μπορούν, όμως, να παντρευτούν με τους Κούρδους Ζαζάδες. Υποστηρίζεται ότι οι Ζαζάδες ήταν Αρμένιοι κάποτε που εκκουρδίστηκαν. Πιστεύουν στον «βασιλιά των φιδιών», τον Ζιεζ Ζιεζέρ, που σημαίνει χρυσόμαλλος δράκοντας. Θεωρούν ότι είναι ο γιος του Μαλέκ Φαρχαντίν, που έζησε πριν 4000 χρόνια, βρίσκεται στο Σαγκάλ του Ιράκ, και πιο συγκεκριμένα στο Ιερό του Σεΐχ Αντί, σε ένα σπήλαιο. Οι Κούρδοι Γεζιντί, λοιπόν, έχουν ναούς στο Ιράκ, στο Σαγκάλ, το Λαλούς ή Λαλίς, που είναι ο ιεροί τόποι τους. Τους συγκρίνουν με τα Ιεροσόλυμα και τη Μέκκα. Λένε ότι όπως οι μουσουλμάνοι πάνε στη Μέκκα στην Κααμπά, αυτοί πηγαίνουν στο Σαγκάλ. Tο προσκύνημα λέγεται «ζιαρέτ». Στην Αρμενία, οι προσκυνητές Γεζιντί αποκαλούνται Χατζήδες. Στους Γεζιντί η Πρωτοχρονιά (Σαρισάλ) εορτάζεται την πρώτη Τετάρτη του Απριλίου, τότε που κατά την παράδοσή τους κατέβηκε ο Μαλέκ Ταούς (Άγγελος Παγώνι) από τους ουρανούς στη γη. Για αυτόν το λόγο και η Τετάρτη είναι η ιερή ημέρα των Γεζιντί. Οι ιερείς δεν φορούν σήμερα κάτι ιδιαίτερο στην Αρμενία, ούτε στην καθημερινή τους ζωή ούτε κατά τις τελετουργίες. Απαγορεύεται, όμως, να φορούν ρούχα με γαλάζιο χρώμα, γιατί το θεωρούν ιερό. Αυτό ισχύει, όμως, για όλους τους Γεζιντί. Για τη θρησκευτική τους ομολογία (γεζιντισμό) φορούν στο λαιμό τους πάντα, από τη μύηση και ύστερα, ένα ειδικό κορδόνι από μάλλινο νήμα, που ονομάζεται «τοκ». Κάνουν θυσίες, στα γεζντίτικα η θυσία λέγεται «κουρμπάν» (στα αρμενικά «μαντάγ»). Σφάζουν συνήθως πρόβατο, πάντα προς τη φορά του ηλίου, από εκεί που βγαίνει ο ήλιος, και πρέπει να το πλαγιάσουν στην αριστερή πλευρά του. Λατρεύουν και αυτοί την Παναγία, την Παρθένο Μαρία, στα αρμενικά Μαριάμ Αστβατζατζίν, δηλαδή Μαρία Θεοτόκο, και στα γεζντίτικα Χατούν Φερχάν. Τον Γρηγόριο τον Φωτιστή, Κρικόρ Λουσαβορίτς, τον λένε Μαλέκ Φερχαντίν. Τα νεκροταφεία τους είναι σε εμφανή σημεία, σε ένα ύψωμα ή στην πεδιάδα, σε κάποια απόσταση από το χωριό, όχι όμως πάνω στους δρόμους, όπως των Αρμενίων. Είναι τάφοι συνήθως για ένα ζευγάρι (άνδρας και γυναίκα), αλλά υπάρχουν και τάφοι για τέσσερα ή πέντε άτομα. Οι νεκροί θάβονται ξάπλα, παλαιότερα μόνο με το σάβανο (λευκό σεντόνι), τώρα σε φέρετρο. Σύμφωνα με τη θρησκεία των Γεζιντί, μέσα στον τάφο ή το φέρετρο δεν επιτρέπονται δώρα.
Το Ιερό στο Σαμιράμ- Το παλιό Ιερό Το Ιερό είναι ένα μικρό καλυβάκι που μοιάζει με αρμενικό παρεκκλήσι (ματούρ) κτισμένο με τούβλα και σκεπασμένο. Έχει έναν χαμηλό πέτρινο περίβολο, χτίστηκε πριν από δύο χρόνια με τη δωρέα ενός πιστού που ήταν τάμα, γιατί είχε αρρωστήσει. Σε ένα σημείο μάλιστα ήταν γραμμένο και το όνομά του με χρώμα στα αρμενικά. ΄Εξω ακριβώς από αυτό το κτίσμα υπήρχαν δύο μικρά δέντρα/θάμνοι, όπου είχαν κρεμασμένα πολλά ράκη (κουρέλια), σύμφωνα με τη συνήθεια Αρμενίων και Κούρδων, για θεραπευτικούς λόγους. Όταν ρώτησα τον πιρ γιατί είχε χριστιανικά σύμβολα εκεί, απάντησε ότι για αυτούς δεν υπάρχει καμία διαφορά στους αγίους. Διπλά στο κτίσμα και λίγο ψηλότερα υπάρχουν δύο τρύπες στο βράχο που είναι για τις αρρώστιες. Η μια τρύπα είναι για τη γρίπη, η άλλη για το φόβο και τις υπόλοιπες αρρώστιες. Οι άρρωστοι περνάνε από μέσα και θεραπεύονται.
Το σύγχρονο Ιερό Το νεότερο Ιερό είναι κατασκευασμένο από τη μια πλευρά του δρόμου μέσα στο χωριό. Στη δυτική πλευρά υπάρχουν οι τρεις στήλες (μνημείο), για τον Α΄ και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην ανατολική πλευρά του δρόμου βρίσκεται το σύγχρονο Ιερό. Όλο το κατασκεύασμα είναι από πορτοκαλί τούφα (ηφαιστειογενή πέτρα). Μπροστά, δεξιά και αριστερά, υπάρχουν δύο πέτρινα μανουάλια για τα κεριά που ανάβουν οι πιστοί και για τα λουλούδια που φέρνουν οι προσκυνητές. Δεξιά υπάρχει ένας οβελίσκος, αρκετά μέτρα σε ύψος, που συμβολίζει τη σύνδεση μεταξύ ουρανού και γης, η κολώνα του σύμπαντος. Oι οβελίσκοι παίζουν σημαντικό ρόλο στους ιερούς τόπους αλλά και στους τάφους των Γεζιντί. Είναι μια πολύ παλιά παράδοση στην Ανατολή και έχει σχέση με τα αρχαία μενχίρ. Στο κεντρικό κατασκεύασμα υπάρχει ψηλά μια ανάγλυφη παράσταση ενός πουλιού με ανοικτά φτερά που μοιάζει με αετό και μου θύμισε αρχαία ασσυριακά πρότυπα. Στο κεντρικό κτίσμα υπάρχει μια αναπαράσταση ενός ηλικιωμένου άνδρα με μανδύα, καπέλο και ζώνη που κρατάει ένα χοντρό και κοντό ραβδί που μοιάζει με ρόπαλο. Η περίεργη αυτή παράσταση της ανθρώπινης μορφής μου έδωσε εξαρχής την εντύπωση ενός ταξιδιώτη, λόγω του μανδύα, ή ενός κυνηγού ίσως και τσοπάνου. Στην παράσταση συμμετέχει και ο ήλιο. Φαίνεται και ένα βουνό, που πρέπει να είναι το Σαγκάλ στο Ιράκ. Υπάρχει ακόμα μια παράσταση που μοιάζει με ρόδι ή μήλο. Πιο κάτω, βλέπουμε απλωμένα χέρια προς τον ουρανό και μια επιγραφή στα ρωσικά: «Πίστη των Γεζντί».
|