Η Ιστορία των Αρμενίων στο Μπακού |
Ζακ Νταματιάν Περιοδικό «Aρμενικά» Απρίλιος - Ιούνιος 2014. Τεύχος 81
Στις 13 Ιανουαρίου του 1990, ο χρόνος σταμάτησε για τους 200.000 Αρμένιους του Μπακού. Μετά τη σφαγή των Αρμενίων του Σουμγκάιτ και τις διώξεις του αρμενικού στοιχείου στο Κιροβαμπάντ και άλλες πόλεις του Αζερμπαϊτζάν, εξαπολύθηκε ένα ανελέητο πογκρόμ εναντίον των Αρμενίων του Μπακού. Ήταν μια διαδικασία εθνοκάθαρσης που υιοθέτησε η αζερική ηγεσία ως αντίποινα στο αίτημα των Αρμενίων του Αρτσάχ να ενωθούν με τη Σοβιετική Αρμενία. Το τέλος της μακραίωνης και δημιουργικής παρουσίας των Αρμενίων στο Μπακού γράφτηκε με πέννα αιματοβαμμένη. Το Μπακού ιδρύθηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. Εκτός από την καυκάσια φυλή των Αγβάνκ, από την περιοχή πέρασαν είτε ως κατακτητές είτε ως επιδρομείς, Άραβες, Πέρσες και Βυζαντινοί. Τα Τουρανικά φύλα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 11ο αιώνα, αρχικά οι Σελτζούκοι, ύστερα οι Μογγόλοι και οι Τάταροι. Το 1805 πέρασε στα χέρια των Ρώσων. Στα μέσα του 19ου αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας από το τσαρικό καθεστώς. Σταδιακά όμως, η εξαιρετική του τοποθεσία, ως φυσικού λιμανιού της Κασπίας, αλλά και η άμεση πρόσβαση στις πετρελαιοπηγές και το χαβιάρι (αργότερα και το φυσικό αέριο) έκαναν την πόλη πόλο έλξης. Η παρουσία διαφόρων εθνοτήτων, όπως Αρμενίων, Γεωργιανών, Περσών, Εβραίων, Ρώσων αλλά και λιγοστών Γερμανών, Σουηδών, Πολωνών και άλλοι Ευρωπαίων, προσέδωσε κοσμοπολίτικο χαρακτήρα στο Μπακού. Το 1918 έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους του Αζερμπαϊτζάν και το 1920 του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν. Η οικονομική άνθηση Σύμφωνα με επίσημες ρωσικές πηγές, από το 1846 το εμπόριο της Υπερκαυκασίας με τη Ρωσία βρίσκεται ήδη στα χέρια των Αρμενίων. Το 1853 ο Βαρτάν Αρσαγκουνί εισαγάγει στην αγορά την τεχνική κονσερβοποίησης του χαβιαριού. Το 1869 λειτουργεί στο Μπακού η πρώτη πετρελαιοπηγή, η οποία ανήκει στον Οβαννές Μιρζογιάν από την Τιφλίδα. Τα επόμενα χρόνια στον τομέα αυτόν δραστηριοποιούνται 13 αρμενικές εταιρίες, με την παραγωγή να φτάνει πάνω από το μισό του συνολικού πετρελαίου του Μπακού. Το 1907 υπό τον Αλεξάντερ Μαντασιάν(1) λειτουργεί ο πετρελαιαγωγός Μπακού - Βατούμ. Η πολιτιστική ζωή Το 1870 δημιουργείται η πρώτη αρμενική θεατρική ομάδα του Μπακού και ένα χρόνο μετά παρουσιάζονται οι δύο πρώτες παραστάσεις. Τα επόμενα χρόνια θα ακολουθήσει έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα, με σύγχρονα και κλασικά έργα του αρμενικού, του ρωσικού και ευρωπαϊκού θεάτρου, με σπουδαίους ηθοποιούς. Είναι μια ευχάριστη νότα στην πνευματική ζωή της πόλης. Με την αρωγή της Αρμενικής Φιλανθρωπικής Εταιρίας, δημιουργείται η Αρμενική Θεατρική Εταιρία και αργότερα από τον Χατισιάν η Ένωση Αρμενικής Κουλτούρας. Το 1908 ο Μαϊλιάν ανοικοδομεί το κτίριο της Όπερας. Παράλληλα υπάρχει παρουσία περιφερόμενων τοπικών «ασούγ» (αρμένιοι βάρδοι). Το 1860 ιδρύεται το πρώτο αρμενικό σχολείο της πόλης. Το 1863 ξεκινά η ανέγερση της πρώτης αρμενικής Εκκλησίας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Φωτιστής δίπλα σε ταφόπλακες του 18ου και του 19ου αιώνα που φέρουν αρμενικές επιγραφές. Το 1895 χτίζεται ναΐσκος αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, στο αρμενικό νεκροταφείο. Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία του Αρμενικού Τύπου, με την έκδοση 60 και πλέον εφημερίδων και περιοδικών. Πολιτική και Κοινότητα Οι Αρμένιοι από το 1840 διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και στην πολιτική ζωή της πόλης, καταλαμβάνοντας υψηλές ηγετικές θέσεις στο διοικητικό μηχανισμό της πόλης. Σε κάποιες περιπτώσεις ορίζονται Αρμένιοι διπλωμάτες στο Μπακού από ευρωπαϊκές χώρες. Επίσης, συχνά Αρμένιοι εκπροσωπούν ρωσικούς πολιτικούς σχηματισμούς. Λειτουργούν τα παραδοσιακά κόμματα Χιντσακιάν και Τασνακτσουτιούν. Οι πρώτες σφαγές Το 1905 στη διάρκεια γενικής απεργίας, μετά από ραδιουργίες του κυβερνήτη της πόλης Μιχαήλ Νακασίτζε(2), οι Τάταροι κάτοικοι της πόλης επιτέθηκαν στους άμαχους Αρμένιους, οι οποίοι μετά από τρεις μέρες σφαγών οργανώθηκαν σε ομάδες αυτοάμυνας. Μετά από πολυήμερες μάχες ο απολογισμός ήταν εκατοντάδες νεκροί και χιλιάδες τραυματίες, καθώς και τεράστιες ζημιές σε πετρελαϊκές εταιρίες αρμενικών συμφερόντων. Το 1918, στα πλαίσια της Γενοκτονίας, με καθοδήγηση του Τζιβανσίρ Χαν(3) ο τουρκικός στρατός, συνεπικουρούμενος από ομάδες ένοπλων άτακτων, κινήθηκε προς την πόλη. Αρμένιοι φενταΐ και άγγλοι στρατιώτες προσπάθησαν να οργανώσουν την άμυνα του αρμενικού πληθυσμού, η οποία όμως δεν άντεξε. Την υποχώρησή τους ακολούθησε λουτρό αίματος με 30.000 νεκρούς. Μια τελευταία αναλαμπή Με τη σοβιετοποίηση του Αζερμπαϊτζάν δημιουργείται ασφαλές περιβάλλον στο Μπακού, με αποτέλεσμα να επανεγκατασταθούν πολλοί Αρμένιοι που είχαν εκτοπιστεί το 1918. Η νέα πολιτική τάξη περιθωριοποιεί τις διαφορές μεταξύ των εθνών. Η αρμενική κοινότητα, εκμεταλλευόμενη τις νέες συνθήκες, βιώνει μια τελευταία αναλαμπή. Στην πόλη λειτουργούν 80 αρμενικά σχολεία, ενώ η εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή είναι η μοναδική που λειτουργεί στο Αζερμπαϊτζάν. Θηριωδίες και προσφυγιά Ήδη από το 1988 εξαπολύεται αντιαρμενική προπαγάνδα, από τα ΜΜΕ του Αζερμπαϊτζάν, με πρωτοπόρο το «λαϊκό μέτωπο». Διανοούμενοι υποστηρίζουν σε τηλεοπτικές εκπομπές, ότι οι Αρμένιοι κατέχουν τον πλούτο και τις καλύτερες κατοικίες του Μπακού. Το 1989 οι Αρμένιοι φοβούνται ακόμη και να κυκλοφορήσουν. Λεηλασίες περιουσιών, ξυλοδαρμοί και φόνοι είναι στην ημερήσια διάταξη, με αζέρους γιατρούς να βεβαιώνουν «ατυχήματα». Απολύονται από τις δουλειές τους αναίτια. Αστυνομία, «Πρώτες Βοήθειες» και Σώματα Ασφαλείας συνεργάζονται στην κατάρτιση «χάρτη» αρμενικής παρουσίας. Πρόσφυγες με πλοία μεταφέρονται στο Κρασνοβότσκ του Τουρκμενιστάν και από εκεί αεροπορικώς στο Ερεβάν. Γίνεται λόγος για 400 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Στην πραγματικότητα ο αριθμός των θυμάτων παραμένει αδιευκρίνιστος. O Γκάρυ Κασπάροφ αρμενοεβραίος παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι που γεννήθηκε στο Μπακού, βοήθησε στον απεγκλωβισμό Αρμενίων το μαύρο Γενάρη του 1990. Παρά το ότι υπάρχει επαρκής στρατιωτική δύναμη, η επέμβαση του Κόκκινου Στρατού καθυστερεί χαρακτηριστικά. Ο τότε ηγέτης της Ε.Σ.Σ.Δ. Μιχαήλ Γκορμπατσώφ δίνει την απαιτούμενη διαταγή μόλις στις 20 Ιανουαρίου, αν και οι ωμότητες συνεχίζονται με αμείωτη ένταση για επτά ημέρες. Κατά την εισβολή βρίσκουν το θάνατο 150 Αζέροι και στρατιώτες. Γίνεται εκτενής αναφορά των γεγονότων στο Διεθνή Τύπο. Καταδικάζονται από το Ευρωκοινοβούλιο και το Κογκρέσο των Η.Π.Α. Κανείς υπεύθυνος όμως δεν πρόκειται να τιμωρηθεί. Είναι το ρέκβιεμ της άλλοτε πολυπληθούς και ακμάζουσας αρμενικής κοινότητας του Μπακού. Σήμερα ζουν μόλις λίγες εκατοντάδες Αρμένιοι στην πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν, η πλειονότητα γυναίκες, αποκρύπτοντας φυσικά την εθνική τους ταυτότητα.
1 Αλεξάντερ Μαντασιάν (1842-1911). Μεγαλοεπιχειρηματίας ευεργέτης. Με δικά του μέσα ιδρύθηκαν αρμενικές εγκαταστάσεις και εκκλησίες σε Τιφλίδα, Ερεβάν, Μπακού, Μόσχα, και Παρίσι, ενώ πάνω από 200 Αρμένιοι νέοι και νέες κατάφεραν να σπουδάσουν σε κορυφαία εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ρωσίας και της Ευρώπης. 2 Ταταρικής καταγωγής, εκτελέστηκε από τον Αρμένιο ήρωα Τρο το1905. 3 Αζέρος κυβερνήτης του Μπακού το 1918. Θεωρείται από τους κύριους υπαιτίους της σφαγής 30.000 Αρμενίων στο Μπακού το 1918 και 35.000 Αρμενίων στο Σουσί το 1920. Στο πλαίσιο της «Επιχείρησης Νέμεσις» δολοφονήθηκε από τον Μισάκ Τορλακιάν το 1921 στην Κωνσταντινούπολη, μπροστά στα γραφεία της αρμενικής εφημερίδας «Τζαγκανταμάρντ». |