Συζήτηση με τον Τανέρ Ακτσάμ ιστορικό και ερευνητή, καθηγητή στο Κέντρο Μελετών για το Ολοκαύτωμα και τη Γενοκτονία στο πανεπιστήμιο Clark University Worcester. Ο Ακτσάμ είναι ένας από τους πρώτους τούρκους πανεπιστημιακούς που αναγνώρισαν τη Γενοκτονία των Αρμενίων. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Μια επαίσχυντη πράξη : Η Γενοκτονία των Αρμενίων και το ζήτημα της τουρκικής ευθύνης.

(Η συζήτηση έγινε με τους Χαμίτ Μποζαρσλάν και Ουγκέτ Μενιέ για λογαριασμό του περιοδικού L' Histoire)

Αν το πλήρες άνοιγμα των οθωμανικών αρχείων δημιουργεί ακόμη πρόβλημα στην τουρκική κυβέρνηση, αυτό συμβαίνει διότι η πραγματικότητα της γενοκτονίας θέτει σε κίνδυνο την ταυτότητα της ίδιας της Τουρκίας.

Η Γενοκτονία των Αρμενίων πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με ένα «διπλό μηχανισμό». Οι διαταγές που αφορούσαν στη φυσική καταστροφή δηλαδή στους φόνους, διαβιβάζονταν μέσα από τους διαύλους του Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος. Ενώ οι κρατικοί θεσμοί ήταν επιφορτισμένοι με τη νομική πλευρά των εκτοπίσεων. Έτσι, στα οθωμανικά αρχεία δεν βρίσκουμε καθόλου έγγραφα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν smoking gun («αδιάψευστη απόδειξη»), εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Αλλά η σπουδαιότητα των οθωμανικών αρχείων έγκειται αλλού: βρίσκουμε έγγραφα που δείχνουν ότι η γενοκτονία αποτελούσε ένα γιγαντιαίο κοινωνικό πρόγραμμα και ότι για την εφαρμογή της κινητοποιήθηκε ολόκληρη η κρατική μηχανή. Τα αρχεία της διεύθυνσης των κωδικοποιημένων τηλεγραφημάτων του υπουργείου Εσωτερικών που δημιουργήθηκαν το 1913 για να επιτρέψουν στην πρωτεύουσα να επικοινωνεί με όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας, περιέχουν κρίσιμες πληροφορίες. Τα τηλεγραφήματα είχαν ταξινομηθεί τουλάχιστον σε επτά υποκατηγορίες όπως, «άκρως επείγον», «άκρως απόρρητο», «προσωπικό». Είχαν ως σκοπό την ταχύτερη, κατά το δυνατόν, εκτέλεση των αποφάσεων που είχαν ληφθεί στην Κωνσταντινούπολη.

Αυτό που καταδεικνύουν αυτά τα έγγραφα κατά βάση, είναι ότι η γενοκτονία δεν υπήρξε σε καμία περίπτωση έργο φανατικών υποστηρικτών ενός ισλαμικού ριζοσπαστισμού ή μιας ανάλογης ιδεολογίας. Σίγουρα, ο εθνικισμός των ενωτικών και η εχθρότητά τους απέναντι στους χριστιανούς αποτελούσαν το αρχικό πλαίσιο μέσα από το οποίο ελήφθησαν οι αποφάσεις. Αλλά τα έγγραφα μάς δείχνουν ότι οι ενωτικοί έδρασαν με συνέπεια και ψυχραιμία ως άλλοι «μηχανικοί» που κατασκευάζουν μια νέα κοινωνία.

Νεότουρκοι : οι «κατασκευαστές» μιας νέα κοινωνίας

Το γεγονός ότι το Διευθυντήριο του υπουργείου Εσωτερικών, υπό την επίβλεψη του Γραφείου Στατιστικής, το οποίο είχε αναλάβει την ευθύνη της εγκατάστασης των εξορίστων μέσα σε όλη αυτή τη διαδικασία εκτόπισης και «επανεγκατάστασης» των Αρμενίων στους καινούργιους τόπους εξορίας, αποτελεί τρανή απόδειξη του μεγέθους της «κοινωνικής μηχανικής». Η επικοινωνία ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τις επαρχίες, σχετικά με στον αριθμό των αρμενίων εξορίστων που ήταν στα καραβάνια θανάτου ή είχαν δολοφονηθεί, ήταν καθημερινή. Επιπρόσθετα, τα έγγραφα αναδεικνύουν το γεγονός ότι τα μέτρα που ελήφθησαν κατά των Αρμενίων δεν σχετίζονταν άμεσα με τις στρατιωτικές ανάγκες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπό αυτήν την έννοια δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με την άποψη ότι ο πόλεμος δημιούργησε το κατάλληλο πλαίσιο για την εκτέλεση μιας απόφασης η οποία είχε ήδη ληφθεί.

Ο πόλεμος χρησίμευσε ως πρόφαση και επέβαλε ως αναπόφευκτη τη «λύση» ενός βαθύτερου προβλήματος που δεν είχε άμεση σχέση με αυτόν: «το ζήτημα των αρμενικών μεταρρυθμίσεων». Ο σκοπός της γενοκτονίας ήταν να αποδυναμώσει τους Αρμένιους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μη μπορούν να ζητήσουν οποιαδήποτε μεταρρύθμιση. Η ριζικότερη λύση ήταν η εξολόθρευση των Αρμενίων.

Χάρη στα γραπτά και τα απομνημονεύματα των εγκληματιών, αλλά και τα πρακτικά της κυβέρνησης ή τις εφημερίδες της εποχής, γνωρίζουμε αρκετά για τη νοοτροπία των Νεότουρκων και μπορούμε να καταλάβουμε τα κίνητρά τους (ακόμη κι αν δεν αποκαλύπτουν άμεσα τίποτα για την ίδια τη γενοκτονία). ΄Ήταν οι «μηχανικοί» που πίστευαν στην υπεροχή της βιολογίας και στις θετικιστικές ιδεολογίες που επικρατούσαν στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και ήθελαν να κατασκευάσουν μια νέα κοινωνία. Είχαν τη βαθιά πεποίθηση ότι η οθωμανική κοινωνία ήταν ασθενής και ότι οι χριστιανοί της αυτοκρατορίας ήταν η αιτία αυτής της ασθένειας – ένα είδος όγκου που έπρεπε να αφαιρεθεί με τη βοήθεια της χειρουργικής. Και σαν «γιατροί» αυτής της κοινωνίας, κατείχαν τα εργαλεία για να θεραπεύσουν το κακό. Τα οθωμανικά αρχεία είναι ένας θησαυρός που δείχνει πώς ερμήνευσαν αυτή τη ιδεολογία στην πράξη.

Η απειλή της εθνικής τουρκικής ασφάλειας

Τα αρχεία που παραμένουν κλειστά ακόμη και σήμερα, ένα αιώνα μετά τη γενοκτονία, είναι αυτά των κτηματολογικών γραφείων. Το άνοιγμα αυτών των αρχείων για το κοινό θεωρείται ότι απειλεί την εθνική τουρκική ασφάλεια και προκαλεί ένα μόνιμο φόβο. Οι διατάξεις του τουρκικού αστικού κώδικα είναι ωστόσο αρκετά σαφείς και προβλέπουν ακριβώς το αντίθετο: «Το μητρώο για τους τίτλους ιδιοκτησίας είναι προσβάσιμο σε όλους. Κάθε πρόσωπο που έχει νόμιμο συμφέρον δύναται να έχει από τον αρμόδιο υπάλληλο τη γνωμοδότηση ή ένα αντίγραφο των σελίδων ή των εγγράφων που τον αφορούν. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν γνωρίζει κάποιο φάκελο στο μητρώο των τίτλων ιδιοκτησίας». Ωστόσο παρά τη σαφή διάταξη, τα έγγραφα που αφορούν τίτλους σε σχέση με τα γεγονότα του 1915 παραμένουν επτασφράγιστο μυστικό στην Τουρκία. Το 2006, και ενώ αυτά τα αρχεία είχαν ψηφιοποιηθεί υπό την πίεση της Ευρώπης, το Συμβούλιο εθνικής ασφάλειας της Τουρκίας θεώρησε ότι η καταχώρηση και η πρόσβασή τους στους ερευνητές ήταν αντίθετες με τα συμφέροντα της εθνικής ασφάλειας.

Η άποψη ότι αυτά τα έγγραφα αποτελούν απειλή για την ύπαρξη και την ασφάλεια της χώρας δεν περιορίζεται μόνο στην πολιτική εξουσία. Διδάσκεται επιπρόσθετα στις νομικές σχολές και συναντάται και στα επιστημονικά άρθρα. Χαρακτηριστικά, ένας καθηγητής νομικής εξηγεί ότι η ελεύθερη πρόσβαση στους τίτλους ιδιοκτησίας «ελλοχεύει τον κίνδυνο να προκαλέσει σημαντικά πολιτικά προβλήματα. Ειδικότερα από τότε που το Αρμενικό Ζήτημα κατέστη ένα επίκαιρο θέμα και απασχολεί την κοινή γνώμη, αυτό μπορεί ν' ανοίξει τον δρόμο σε καταχρηστικές ενέργειες εκ μέρους ατόμων των οποίων οι ακίνητες περιουσίες υπεισέρχονται στις περιπτώσεις των "Νόμων περί εγκαταλειμμένων περιουσιών" [...]. Ειδικότερα, προσφυγές που ζητούν την επιστροφή στους πρώην ιδιοκτήτες των ακίνητων περιουσιών που έχουν μεταβιβαστεί σε άλλους ιδιοκτήτες – σύμφωνα με τις διατάξεις της Συνθήκης της Λοζάνης και άλλων νόμων που ψηφίστηκαν κατά τη διάρκεια της δημοκρατικής περιόδου – [...] κινδυνεύουν να προκαλέσουν έναν χείμαρρο αιτημάτων δίχως τέλος. Οι συζητήσεις γύρω από το θέμα θα διαταράξουν έντονα τη δημόσια τάξη και θα δημιουργήσουν συγχρόνως ένα νομικό χάος χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της Δημοκρατίας».

Γενοκτονία: η κατασκευή της τουρκικής ταυτότητας

Είναι πράγματι σαν να προσπαθεί μια ολόκληρη κοινωνία να κρύψει ένα «μυστικό», σαν να εξαρτιέται η τουρκική εθνική ύπαρξη από την κατοχή αυτών των τίτλων ιδιοκτησίας σε σχέση με τα γεγονότα του 1915. Εν πάση περιπτώσει, αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η Γενοκτονία των Αρμενίων δεν σήμαινε μόνο τη φυσική εξόντωση των Αρμενίων, αλλά αποτελούσε τη βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε μια νέα κοινωνία. Η τουρκική εθνική ταυτότητα (που περιλαμβάνει, εν μέρει, τους Κούρδους) κατασκευάστηκε με την βοήθεια της Γενοκτονίας των Αρμενίων. Η βία ήταν ένα από τα βασικά συστατικά αυτής της διαδικασίας, που κυριολεκτικά οροθέτησε μια συλλογική ταυτότητα και δημιούργησε επίσης ένα αίσθημα εσωτερικής αλληλεγγύης. Οι χριστιανοί αντιμετωπίστηκαν με όρους εχθρικούς, οπότε η βία εναντίον τους και ειδικότερα κατά των Αρμενίων, αποτέλεσε μια κοινή θηλιά.

Οι Αρμένιοι όχι μόνο απορρίφθηκαν από την καινούργια εθνική ταυτότητα, αλλά αυτή η τελευταία δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο με την εξαφάνιση των Αρμενίων. Η τουρκική ταυτότητα δεν μπορεί να αποδεχθεί μια συνύπαρξη χωρίς να αμφισβητηθεί, ούτε μπορεί να προτείνει μια πειστική εξήγηση για την εξόντωση του διαφορετικού.
Εξ άλλου, η Τουρκία αναπτύχθηκε χάρις και στον πλούτο των χριστιανών οι οποίοι αποτελούσαν το 25% με 30% του πληθυσμού το 1915. Η καταστροφή του οικονομικού και πολιτιστικού πλούτου των χριστιανών αποτέλεσε μια από τις βάσεις της ευημερίας των Τούρκων. Αν η τουρκική εθνική ταυτότητα δεν καταφέρει να επαναπροσδιοριστεί πάνω σ' ένα καινούργιο σχέδιο ύπαρξης – δηλαδή αν αποτύχει να πετύχει μια επέκταση της ταυτότητας – δεν θα καταφέρει ποτέ να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα της Γενοκτονίας των Αρμενίων.

Ευαίσθητα αρχεία

Τα κυριώτερα αρχεία του Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος καταστράφηκαν αμέσως μετά τη διαφυγή των ηγετών του στη Γερμανία. Ορισμένα έγγραφα της Ειδικής Οργάνωσης ίσως φυλάσσονται σε ειδικές κρύπτες. Τα αρχεία του γενικού επιτελείου στρατού στην Άγκυρα παραμένουν απρόσιτα.

Τα αρχεία του υπουργείου Εσωτερικών, όπως της Διεύθυνσης που είχε την ευθύνη της εγκατάστασης των εξορίστων και η αλληλογραφία με τα βιλαέτια, διαβιβάστηκαν στα αρχεία του πρωθυπουργού στην Κωνσταντινούπολη. Κάποια απ' αυτά έχουν δημοσιοποιηθεί μετά το 1994.

Αντίθετα, τα άκρως ευαίσθητα αρχεία του κτηματολογίου παραμένουν απρόσιτα. Η αξιοποίησή τους θα επέτρεπε την καταγραφή της άνευ προηγουμένου μεταβίβασης των ιδιοκτησιών που έγινε εις βάρος των Αρμενίων.

Τα «Μαύρα κατάστιχα» του υπουργού Εσωτερικών Ταλαάτ πασά, που πιστοποιούν με ακρίβεια τα σχέδια εκτόπισης, δημοσιεύτηκαν μετά το 2006 από τον Μουράτ Μπαρντακτσί.

Tweet

Share