«Αισθάνομαι την παρουσία του Κυρίου στα έργα μου και στη ζωή μου»

Στην Λιλίτ Βαρτανιάν

Ο Κεβόρκ Πολαντιάν γεννήθηκε στην Αρμενία. Το 1997 ήρθε στην Ελλάδα και έκτοτε ζει εδώ μόνιμα. Ξεκίνησε να ζωγραφίζει υπό την καθοδήγηση του Αρμένιου ζωγράφου Γκραντ Αβακιάν.

Στη συνέχεια φοίτησε στη Σχολή Βυζαντινής Αγιογραφίας του Αγίου Τίτου, με δάσκαλο τον Γεώργιο Χειρακάκη, και έλαβε βεβαίωση ολοκλήρωσης σπουδών με διάκριση.

Εργάστηκε σε εκκλησίες μαζί με σημαντικούς αγιογράφους, όπως ο Γεώργιος Χειρακάκης, ο Νίκος Βισκαδουράκης και ο αείμνηστος Μανώλης Μπετινάκης.

Αγιογράφησε την αρμενική εκκλησία του Κιέβου, ενώ έργα του βρίσκονται σε εκκλησίες και σε ιδιωτικές συλλογές ανά τον κόσμο.

Συνάντησα τον Κεβόρκ Πολαντιάν τον Ιούλιο του 2021 στη Γεωργιούπολη του Νομού Χανίων στην Κρήτη, στο πλαίσιο της 28ης Γενικής Συνέλευσης της Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης Ορθοδοξίας (Δ.Σ.Ο.). Ήταν η τρίτη μας συνάντηση. Γνωριστήκαμε με αφορμή τη συμμετοχή του Κεβόρκ Πολαντιάν στον διαγωνισμό αγιογραφίας της Δ.Σ.Ο. με θέμα «Η Ανάσταση του Χριστού». Αργότερα συναντηθήκαμε στο σεμινάριο που διοργάνωσε η Δ.Σ.Ο. για τους συμμετέχοντες-αγιογράφους.

Η εικόνα-αγιογραφία του Κεβόρκ ήταν ανάμεσα στις 15 καλύτερες η οποία είχε μια αφιέρωση προς τον αρμενικό λαό. Για τη συνέντευξη ήρθε με τη σύζυγό του από το Ηράκλειο, η οποία μου πρόσφερε κρητικό μέλι και μου ευχήθηκε «ζωή μελένια και όλη τη γλύκα του κόσμου».

- Αγαπητέ Κεβόρκ, πόσο παλαιά είναι η τέχνη της αγιογραφίας στην Αρμενία; Έχουμε αρμενική παράδοση;

Στην Αρμενία είχαμε τοιχογραφίες στις παλαιές εκκλησίες. Οι πιο γνωστές που σώζονται χρονολογούνται από τον 7ο αιώνα και βρίσκονται στην εκκλησία τής πόλης Αχταλά, στο Λορί της Αρμενίας. Στις τοιχογραφίες διακρίνονται αρμενικές επιγραφές, κάποιες από τις οποίες έχουν αλλοιωθεί και φαίνονται γεωργιανά γράμματα. Στο μοναστήρι στο Τατέβ, στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στην πόλη Ανί (στη σημερινή Τουρκία) επίσης βρίσκουμε υπέροχες τοιχογραφίες με τα ονόματα Αρμενίων αγιογράφων. Σε πολλές εκκλησίες, με την πάροδο του χρόνου έχουν απολεσθεί οι τοιχογραφίες.

Η αρμενική αγιογραφική τέχνη, κυρίως η τεχνική της νωπογραφίας, του «φρέσκου», διαφέρει από τις γνωστές τεχνικές του δυτικού κόσμου. Η πέτρα από την οποία είναι χτισμένες οι εκκλησίες μας είναι ο «τούφος» (tuff, ασβεστολιθικός πορώδης λίθος), τον οποίο μπορούσαν να καλύψουν με μια πολύ λεπτή στρώση ασβέστη και στη συνέχεια να ζωγραφίσουν. Επειδή ο τούφος είναι ηφαιστειογενές πέτρωμα και κρατάει την υγρασία για πολύ καιρό, η στρώση του ασβέστη έπρεπε να είναι πολύ λεπτή. Σε σχέση με τις ελληνικές και τις ρωμαϊκές τοιχογραφίες, η βάση των οποίων έχει πάχος 6-7 εκατοστά, στις αρμενικές η στρώση είναι λεπτή, έχει πάχος μόλις μισό εκατοστό.

Στην αρμενική εικονογραφική τέχνη εφαρμόζεται η μικρογραφία. Κατά τη γνώμη μου, ο δημιουργός της καλύτερης και της πλέον υψηλής τέχνης της μικρογραφίας είναι ο Τορός Ροσλίν. Γενικά, υπάρχουν πολλά στοιχεία που συναντώνται αποκλειστικά στις αρμενικές μικρογραφίες.

- Οι περισσότερες παραγγελίες για τοιχογραφίες που λαμβάνετε είναι από την αρμενική ή την ελληνική Εκκλησία;

Οι αρμενικές εκκλησίες, κατά γενική ομολογία, είναι λιτές και δεν έχουν πλούσιο διάκοσμο και πολλές εικόνες.

Προσπαθώ να ζωγραφίζω στις αρμενικές εκκλησίες, αλλά οι παραγγελίες μου προέρχονται κυρίως από ελληνικές.

Το ότι δεν έχουμε πολλές εικόνες δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι εικόνες καταστρέφονται πιο εύκολα απ’ ό,τι οι τοιχογραφίες. Επιπλέον, όπως γνωρίζετε, η Εικονομαχία* στο Βυζάντιο ξεκίνησε επί των ημερών του, αρμενικής καταγωγής, αυτοκράτορα Λέοντος Γ΄, και έκτοτε οι Αρμένιοι ασπάστηκαν την ιδέα ότι οι εικόνες είναι περιττές. Άρχισαν να καταστρέφουν τις πολυάριθμες αρμενικές εικόνες, έργα τέχνης εκείνης της εποχής. Μάλιστα, σύμφωνα με πληροφορίες, οι επιγραφές στις εικόνες διαγράφηκαν και αντικαταστάθηκαν από άλλες σε άλλη γλώσσα.

Μία από τις παλαιότερες αρμενικές εικόνες φυλάσσεται και στη δική μας αρμενική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή, στο Ηράκλειο. Επιγράφεται «Ο Μυστικός Δείπνος» και χρονολογείται το 1763. Κάτω από την εικόνα υπάρχει επιγραφή στην αρμενική, η οποία δεν είναι αναγνώσιμη λόγω κακής διατήρησης. Η εικόνα χρειάζεται συντήρηση, διότι τα χρώματα έχουν χαθεί (έχει πολύ σκούρο χρώμα), τα γράμματα έχουν αλλοιωθεί και δεν διαβάζονται.

Στην εκκλησία μας στο Ηράκλειο φυλάσσεται επίσης η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, του 15ου-16ου αιώνα. Και εδώ έχουν σχεδόν σβηστεί τα αρμενικά γράμματα. Δύο φορές η εικόνα έχει μεταφερθεί στον καθεδρικό ναό του Ηρακλείου, στον Άγιο Μηνά, και τις δύο φορές έχει επιστρέψει στη θέση της. Φαίνεται απίστευτο, αλλά οι μεγάλης ηλικίας άνθρωποι λένε ότι έγινε θαύμα τη δεκαετία του 1950-1960. Ο διάκονός μας, 94 ετών σήμερα, μπορεί να το επιβεβαιώσει. Εξάλλου, όλοι το γνωρίζουν.

- Μετά τον πρόσφατο πόλεμο στο Αρτσάχ, στην κατοχή τού Αζερμπαϊτζάν έχουν μείνει πολυάριθμες αρμενικές εκκλησίες και κειμήλια. Στη διάρκεια του πολέμου βομβαρδίστηκε η γνωστή εκκλησία Γαζαντσετσότς, ο καθεδρικός ναός του Σωτήρος στην πόλη Σουσί. Αφαιρέθηκε ο σταυρός από τον ναό και αλλοιώθηκε η χριστιανική του μορφή. Τι πιστεύετε ότι μπορούμε να κάνουμε για τη διατήρηση της θρησκευτικής μας κληρονομιάς;

Σχετικά με τον ναό του Γαζαντσετσότς, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Πριν γεννηθεί ο μικρότερος γιος μας, ο Νικόλαος, βρισκόταν στην Κρήτη ο Αρχιεπίσκοπος Παρκέβ του Αρτσάχ. Του είπα: «Σεβασμιότατε, θέλω να ονομάσω τον γιο μου, ο οποίος θα γεννηθεί σύντομα, Νικόλαο, και να ζωγραφίσω και μια εικόνα του Αγίου Νικολάου». Μου απάντησε ότι θα την πάρει μαζί του στην Αρμενία. Τον ενημέρωσα ότι η εικόνα δεν ήταν έτοιμη, αλλά σκόπευα να τη ζωγραφίσω τις προσεχείς ημέρες.

Εκείνη την περίοδο, η σύζυγός μου αντιμετώπισε προβλήματα υγείας και εισήχθη εσπευσμένα στο νοσοκομείο. Ζωγράφισα την εικόνα μέσα σε επτά ημέρες. Ο γιος μας γεννήθηκε στις 17.07.2017 στις 17:37. Ήταν μια σειρά από επτάρια (γελάει). Όταν του είπα ότι η εικόνα είναι έτοιμη, μου απάντησε ότι θα ταξιδέψει στην Αρμενία και θα πάει στο Καντζασάρ για να συμμετάσχει στη μεγάλη γιορτή των 777 χρόνων από την ίδρυση της εκκλησίας. Η εικόνα είχε ύψος 2 μέτρα και τελικά την τοποθέτησαν στον Ιερό Ναό του Χριστού Σωτήρος του Γαζαντσετσότς. Όταν η εκκλησία βομβαρδίστηκε, του τηλεφώνησα για να μάθω τι έγινε με την εικόνα. Προς μεγάλη μου έκπληξη, μου είπε ότι όλες οι εικόνες έχουν πάθει ζημιές εκτός από αυτή του Αγίου Νικολάου. Όταν έπεσε η πόλη, η εικόνα δυστυχώς έμεινε μέσα στον ναό και δεν μπόρεσαν να την πάρουν μαζί τους. Ζωγράφισα ξανά την ίδια εικόνα, στις ίδιες διαστάσεις, και την προσέφερα στον Αρχιεπίσκοπο την ημέρα των γενεθλίων του. Αυτή τη φορά την έστειλα στο Γερεβάν, και έκτοτε βρίσκεται εκεί.

- Όταν το 2010 επισκεφθήκαμε το Καντζασάρ, ο Αρχιεπίσκοπος Παρκέβ μάς διηγήθηκε μια ιστορία σχετικά με την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Καντζασάρ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου του ’98, πολλές φορές έγιναν προσπάθειες να τη βομβαρδίσουν, και κάθε φορά οι ρουκέτες έπεφταν γύρω από την εκκλησία, ποτέ όμως δεν μπορούσαν να πετύχουν τον στόχο τους. Μια ρουκέτα έπεσε πολύ κοντά στην εκκλησία και κατέστρεψε ένα παλιό κτίσμα της αποθήκης. Κάτω απ’ αυτή ανακαλύφθηκε μια πολύ παλιά αρμενική εκκλησία που είχε καταχωθεί στο πέρασμα του χρόνου. Άθελά τους, ανακάλυψαν και επιβεβαίωσαν τις πιο παλιές μαρτυρίες της αρμενικής παρουσίας στην περιοχή…

Ο Άγιος Ιωάννης του Καντζασάρ βρίσκεται υπό τον έλεγχο των ειρηνευτικών δυνάμεων, στην αρμενική πλευρά. Πριν από χρόνια αποκατέστησα τοιχογραφίες στον ναό του Αχταλά. Υπήρχε μια τοιχογραφία στην οποία ήταν σβησμένα τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας στην Αγία Τράπεζα. Αγιογράφησα μια νέα εικόνα, επαναλαμβάνοντας το ίδιο μοτίβο της τοιχογραφίας και συμπληρώνοντας τα κομμάτια που λείπουν.

Δίπλα στον ναό στέκει ένα μικρό παρεκκλήσι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Βασιλείου, όπου φιλοξενείται άλλη μια δική μου εικόνα με θέμα τον ίδιο Άγιο.

Στην Αρμενία αυτή τη στιγμή υπάρχει μεγάλη ζήτηση για αγιογράφηση εκκλησιών. Δυστυχώς, το έργο αυτό συχνά επιτελείται από ανθρώπους που δεν είναι ειδικοί, με αποτέλεσμα σύγχρονες τοιχογραφίες, που έχουν γίνει μόλις λίγα χρόνια πριν, να έχουν ήδη υποστεί φθορές, καθώς δεν αντέχουν στον χρόνο. Αυτή τη στιγμή στην αρμενική εκκλησία δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες για την τοιχογραφία. Αυτό είναι και θετικό και αρνητικό. Το αρνητικό είναι ότι αγιογραφούν άτομα που δεν κατέχουν την τεχνική, δεν ξέρουν πώς να φροντίζουν τις τοιχογραφίες ώστε να μην καταστρέφονται με την πάροδο του χρόνου. Οι περισσότερες από αυτές θα εξαφανιστούν, θα καταστραφούν, και είναι κρίμα. Υπάρχουν ζωγράφοι που φιλοτεχνούν εξαιρετικά έργα στον καμβά, όμως δεν καταφέρνουν το ίδιο αποτέλεσμα στην πέτρα.

- Οι ζωγράφοι διαφέρουν από τους αγιογράφους; Ο αγιογράφος πρέπει να πιστεύει στον Θεό;

Ναι, διαφέρουν, διότι στην αγιογραφία υπάρχει το Ευαγγέλιο, οι κανόνες, η σημειολογία, που όλα βασίζονται στο Ευαγγέλιο. Υπάρχουν συγκεκριμένα σημεία μέσα στην εκκλησία όπου πρέπει να ιστορούνται οι συγκεκριμένοι άγιοι. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να ζωγραφίζουμε τον Άγιο Ιωάννη στον τρούλο. Η χάρη για να ζωγραφίσει κάποιος άγια θέματα προέρχεται από τον Θεό. Όποιος δεν πιστεύει, δεν μπορεί να γίνει αγιογράφος. Προσωπικά, αισθάνομαι την παρουσία του Κυρίου στα έργα μου και στη ζωή μου.

- Συμφωνείτε με την άποψη ότι η εκκλησία πρέπει να θυμίζει στους πιστούς τον Παράδεισο, ότι είναι το μέρος όπου πνευματικά ενώνονται με τον Θεό; Και σ’ αυτό πρέπει να βοηθάει ο διάκοσμος της εκκλησίας;

Δεν συμφωνώ να θυμίζει μοναχά τον Παράδεισο. Πρέπει να περιέχει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, πρέπει να αποτελεί ένα διδασκαλείο. Παλιά, η αγιογραφία ήταν το Ευαγγέλιο των αναλφάβητων. Αυτά που γράφονται στο Ευαγγέλιο έχουμε το χρέος να τα απεικονίσουμε με τρόπο ώστε ο ιερέας, ο πνευματικός πατέρας, να τα διδάξει με μεγαλύτερη ευκολία. Αυτοί που δεν ήξεραν να διαβάζουν αντιλαμβάνονταν πιο εύκολα αυτά που τους έλεγε ο ιερέας... Υπάρχει ο Παράδεισος, υπάρχει και η Κόλαση.

Ο αρχιτέκτονας Αρτάκ Γουλιάν δίνει τη δική του ερμηνεία στο γεγονός ότι αυτή τη στιγμή χτίζονται πολυάριθμες αρμενικές εκκλησίες σε όλο τον κόσμο. Οι πιστοί περιμένουν τη Δευτέρα Παρουσία, όπως την περιγράφει ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Εξού και ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός αρμενικών εκκλησιών που χτίζονται τώρα, όπως ακριβώς το έτος 1000, τη 2η χιλιετία, όταν χτίστηκαν οι πολυάριθμες εκκλησίες στην πόλη Ανί (περισσότερες από 1.000).

- Όπως γνωρίζετε, στις 24 Ιουλίου του 2020, η Αγία Σοφία της Κωνσταντινουπόλεως, το σύμβολο της Ορθοδοξίας, μετατράπηκε σε τζαμί. Με αφορμή αυτή την απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης, η ηγεσία της Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης Ορθοδοξίας (Δ.Σ.Ο.) πήρε την πρωτοβουλία να προχωρήσει σε έκδοση ειδικού τόμου με θέμα «Οι ναοί τής του Θεού Σοφίας ανά τον κόσμο», αφιερωμένου στους ανά τον κόσμο περικαλλείς ναούς.  Γνωρίζετε κάποια αρμενική εκκλησία αφιερωμένη στην του Θεού Σοφία;

Νομίζω πως δεν υπάρχει. Πράγματι, δεν έχουμε εκκλησίες αφιερωμένες σε πολλούς αγίους. Είναι συγκεκριμένοι οι άγιοι στους οποίους αφιερώνονται εκκλησίες: Ο Άγιος Σαρκίς, ο Άγιος Καραμπέτ (ο Ιωάννης ο Πρόδρομος), ο Άγιος Ιωάννης, η Θεομήτωρ, οι Άγιοι Μάρτυρες.

- Δεν έχουμε και πολλές αγιοποιήσεις.

Ναι, η τελευταία αγιοποίηση έγινε το 2015 και αφορούσε τα αθώα θύματα της Γενοκτονίας των Αρμενίων του 1915 με αφορμή τα 100 χρόνια της μαύρης επετείου. Πριν απ’ αυτό έγινε αγιοποίηση, πριν 350 χρόνια, του Κρικόρ Τατεβατσί (Γρηγορίου εκ του Τατέβ). Έχουμε δύο εικόνες, εκείνη που παρήγγειλε ο Καθολικός Πατριάρχης Απάντων των Αρμενίων Καρεκίν Β΄, και εκείνη που παρήγγειλε ο Καθολικός Πατριάρχης του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας Αράμ Α΄. Ήθελα να ζωγραφίσω μια καινούργια, με την παραδοσιακή τεχνική, αλλά ο επίσκοπος της εκκλησίας μας μου είπε ότι η εικόνα αυτή έχει μυρωθεί. Τότε απλώς ζωγράφισα ένα αντίγραφο αυτής της μεγάλης εικόνας σε μορφή τοιχογραφίας.

- Επιστρέφοντας στην εικόνα σας «Η Ανάσταση του Κυρίου», με την οποία συμμετείχατε στον διαγωνισμό μας και την οποία αφιερώνετε στον αρμενικό λαό, παρατήρησα το εξής: αφήνει την εντύπωση ότι σε γενικές γραμμές είναι μια κανονική βυζαντινή εικόνα, αλλά έχει αρμενικό ύφος, τα πρόσωπα έχουν αρμενικά χαρακτηριστικά, όπως αρμενικές είναι και οι εκφράσεις τους. Πάντα προσπαθείτε να μείνετε στο πλαίσιο του «αρμενικού ύφους» ή αλλάζετε και πειραματίζεστε;

Όταν ζωγραφίζω για τις ελληνικές εκκλησίες, ακολουθώ την Κρητική Σχολή. Δεν κάνω αλλαγές. Αν εμείς στην Κρήτη δεν ακολουθήσουμε την περίφημη Κρητική Σχολή, ποιος, στο εξωτερικό, θα το κάνει καλύτερα από εμάς; Δηλαδή, ακολουθώ τις παραδόσεις της θρησκευτικής τέχνης του νησιού. Όταν ζωγραφίζω για τις αρμενικές εκκλησίες, καθοδηγούμαι από την αρμενική μεσαιωνική μικρογραφία.

Συγκεκριμένα, σ’ αυτήν εδώ την εικόνα έχω ενώσει το αρμενικό ύφος με την Κρητική Σχολή. Έχω χρησιμοποιήσει στοιχεία που είναι χαρακτηριστικά για τις αρμενικές μικρογραφίες. Για τα πρόσωπα του Ιησού Χριστού, του Αδάμ και του Βασιλιά Δαβίδ έχω επηρεαστεί από τις αρμενικές μικρογραφίες, αλλά τα αποδίδω με τον δικό μου τρόπο.

Όταν αγιογραφούσα τον τρούλο της αρμενικής εκκλησίας στο Κίεβο, είχα ένα πρόβλημα, πώς να «αρμενοποιήσω» τον Παντοκράτορα, πώς δηλαδή να τον αποδώσω με αρμενικό ύφος. Σ’ αυτή την εικόνα, ο Χριστός ακουμπάει στην καρδιά του ένα Ευαγγέλιο με κόκκινη στάχωση. Ζωγράφισα το Ευαγγέλιο του Ετσμιατζίν με χρυσή στάχωση, και στην τελική εικόνα τον Χριστό να κρατάει το Ευαγγέλιο του Ετσμιατζίν. Κάθε Αρμένιος βλέποντας το γνωστό Ευαγγέλιο θα καταλάβει αμέσως ότι υπάρχει κάτι αρμενικό σ’ αυτή την απεικόνιση. Αν αυτό είναι αποδεκτό, χαίρομαι ιδιαίτερα. Μέχρι στιγμής πάντως δεν έχω ακούσει κάποια ένσταση ή αρνητικά σχόλια.

- Σε τι επίπεδο βρίσκεται η αγιογραφία στην Αρμενία, υπάρχει κάποια σχολή;

Ένας από τους πρώτους που ξεκίνησε τις εργασίες για την ίδρυση σχολής αγιογραφίας είναι ο Αρχιεπίσκοπος Εζνίκ της Αρμενίας, ο οποίος συνεργάστηκε πριν χρόνια με τον πατέρα του γνωστού αγιογράφου από τη Ρουμανία, του Χάικ Αζαριάν. Υπάρχει ένας αγιογράφος που προσπαθεί να συνεχίσει την παράδοση της αγιογραφίας και ο οποίος έχει μαθητεύσει κοντά στον Χάικ. Έχουμε ακόμη μακρύ δρόμο να διανύσουμε και απαιτούνται μεγάλες προσπάθειες για να έχουμε συνεχιστές. Στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας μας στο Ηράκλειο λειτουργεί το δικό μου εργαστήριο αγιογραφίας, ευελπιστώ να επαναλειτουργήσει σύντομα.

* Ο όρος Εικονομαχία αναφέρεται στη θεολογική και πολιτική διαμάχη που ξέσπασε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά το μεγαλύτερο μέρος του 8ου και το πρώτο μισό του 9ου αιώνα αναφορικά (σε πρώτο επίπεδο) με τη λατρεία των χριστιανικών εικόνων. Το 726, ο αυτοκράτορας Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο η προσκύνηση των εικόνων αναγνωρίστηκε ως ψευδολατρεία και απαγορεύθηκε.

Tweet

Share