|
Ένας Αρμένιος καλλιτέχνης στην οθωμανική Αίγυπτο: ο Yuhanna al-Armani και οι Κοπτικές του εικόνες
Κουήν Μινασσιάν
Ιανουάριος- Μάιος 2020, τεύχος 103
Πρόσφατα, ένας φίλος από την Αίγυπτο πρόσφερε στο αρχείο του περιοδικού μας το βιβλίο της Magdi Guirguis, το οποίο παράλληλα είναι και ένα λεύκωμα των γνωστότερων έργων του Yuhanna al-Armani. Η Magdi Guirguis χρησιμοποίησε το οπτικό υλικό που βασίζεται σε τακτικές της επισκέψεις στις εκκλησίες του Καΐρου και του Παλαιού Καΐρου για την καταγραφή των εικόνων του Yuhanna, αλλά αξίζει να αναφέρουμε ότι μεγάλο μέρος του βιβλίου της στηρίζεται στο αρχειακό υλικό ερευνών κυρίως των André Raymond, Julien Auber de Lapierre, αλλά και την πολύ σημαντική μελέτη που διεξήχθη κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1970 από τον Nubar Der Mikaelian που δεν δημοσιεύτηκε ποτέ.
Όποιος ενδιαφέρεται για την τέχνη των Κοπτών της οθωμανικής περιόδου στην Αίγυπτο (1517-1805), είναι σίγουρα εξοικειωμένος με το όνομα του Yuhanna al-Armani, Γιουχάννα αλ-Αρμανί (Ιωάννης ο Αρμένιος), ενός διάσημου καλλιτέχνη, τα έργα του οποίου κοσμούν ως σήμερα πολλές Κοπτικές εκκλησίες στο Κάιρο. Ωστόσο, είναι αρκετά παράξενο, που ενώ συχνά του αποδίδεται η αναβίωση της Κοπτικής Αγιογραφίας κατά τον 18ο αιώνα, ο Yuhanna al-Armani δεν ήταν Κόπτης.
Λίγα είναι γνωστά για την πρώιμη σταδιοδρομία του, προτού δηλαδή γίνει διάσημος ως εικονογράφος. Οι πληροφορίες για τη ζωή του είναι σπάνιες. Ο Yuhanna al-Armani, δραστηριοποιείται στο Κάιρο και με μια ληξιαρχική πράξη της 6 Jumada 1200 του ισλαμικού ημερολογίου (δηλαδή της 7ης Μαρτίου 1786) επικυρώνεται ο θάνατος του.
Αν και παλαιότερα θεωρείτο ότι ο Γιουχάννα γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ, δεδομένου ότι συχνά υπέγραφε Yuhanna al-Armani al-Qudsi (al-Armani al-Qudsi στα αραβικά σημαίνει ο Αρμένιος ο εκ Ιεροσολύμων), αλλά και προσπαθώντας έτσι να του αποδοθούν πολλές εικονογραφικές επιρροές που χρησιμοποίησε κατά τη διάρκεια της καριέρας του (Αρμενία, Ιερουσαλήμ, Σχολή Χαλεπίου, κλπ), ωστόσο χάρη στις νέες έρευνες είναι πλέον αποδεκτό ότι το επίθετο al-Qudsi πρέπει, μάλλον, να είναι ένας όρος που μας οδηγεί πίσω στους γονείς ή τους παππούδες του. Η αρμενική καταγωγή της οικογένειάς του, που χαρακτηρίζεται από το «al-Armani» είναι αναμφισβήτητη. Όσο για τον τελευταίο όρο «al-Qudsi», αυτόν χρησιμοποιούσε ο πατέρας του ο Άρτιν al-Qudsi, γιος του Καραμπίντ al-Qudsi. Άρα λοιπόν, ο Yuhanna al-Armani al-Qudsi που γεννήθηκε περίπου το 1720, έζησε και διέπρεψε κατά τη διάρκεια της κατοχής της Αιγύπτου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο Κάιρο, όπου και πέθανε το 1786.
Σύμφωνα με τα έγγραφα του δικαστηρίου του Qisma ‘Arabiya στο Κάιρο, μαθαίνουμε ότι παντρεύτηκε δύο φορές. Και οι δυο σύζυγοί του ήταν γυναίκες από επιφανείς Κοπτικές οικογένειες της Αιγύπτου. Η πρώτη του σύζυγος, η Farisiniya (+1770), κόρη ενός ράπτη με υψηλή κοινωνική θέση, του χάρισε τέσσερα παιδιά: τρία αγόρια, τον Αρτίν, τον Γκιραγκός, τον Γιακούμπ και μια κόρη, την Μανισάκ.
Η δεύτερη σύζυγός του, από την οποία δεν είχε παιδιά, ήταν η κόρη ενός επιφανούς Κόπτη κοσμηματοπώλη. Να σημειώσουμε εδώ, ότι οι γάμοι του Yuhanna με δύο Κόπτισσες Αιγύπτιες γυναίκες, καθώς και πολλοί άλλοι γάμοι μεταξύ Αρμενίων και Κοπτών στην Αίγυπτο, δείχνουν πόσο ισχυροί είναι διαχρονικά οι δεσμοί μεταξύ των δυο αυτών χριστιανικών κοινοτήτων του Καΐρου.
Οι καλλιτέχνες και οι τεχνίτες που ασχολούνται με τον τομέα της ζωγραφικής είναι σχετικά λίγοι σε σχέση με τους κλωστοϋφαντουργούς, τους ξυλουργούς, μεταλλουργούς, κλπ, που είχαν μια κάποια βαρύτητα στην οικονομική ζωή της πόλης του Καΐρου την εποχή εκείνη. Οι πληροφορίες σχετικά με τη σταδιοδρομία των ζωγράφων αποκτήθηκαν μετά από άοκνες έρευνες και μελέτες αρκετών ακαδημαϊκών και ερευνητών.
Οι έρευνές τους μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε καλύτερα την καλλιτεχνική σημασία του ζωγράφου Yuhanna και την στενή του σχέση και συνεργασία με ένα άλλον σημαντικό Κόπτη αγιογράφο, τον Ibrahim al-Nasikh.
Οι οθωμανικές αναφορές κατέτασσαν την ποιότητα της εργασίας των ζωγράφων με καταστατικά naqqashun, rassamun, ή musawwirun, διακρίσεις δηλαδή των έργων τους, που φαίνεται να τελειοποίησε ο al-Armani. Μαθαίνουμε παράλληλα πως οι δημιουργίες του Yuhanna χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: έργα που του ανατέθηκαν για Κοπτικές εκκλησίες και μοναστήρια και έργα που του ανέθεσαν μεμονωμένοι πελάτες. Ενημερωνόμαστε επίσης, πως πάνω από 400 έργα του κοσμούν ως επί το πλείστον τις Κοπτικές εκκλησίες και μοναστήρια της Αιγύπτου και το Κοπτικό Μουσείο στο Κάιρο.
Ορισμένα έργα του Yuhanna αντανακλούν με σαφήνεια την αρμενική του επιρροή, ίσως εμπνευσμένα από εικόνες στα αρχαία αρμενικά ευαγγέλια και χειρόγραφα βιβλία. Μεταξύ των πολυάριθμων στιλιστικών χαρακτηριστικών της τέχνης του Yuhanna, που δεν συναντώνται από άλλους στην Κοπτική παράδοση, είναι οι επιμήκεις μορφές, στιλ «αχλαδιού», οι πτυχές των ρούχων και τα αξιοσημείωτα τοπία. Οι τοιχογραφίες και οι εικόνες στις Κοπτικές εκκλησίες Al-Muallaqa, Abu Sirja, Al-Sitt Barbara, Qasriyat al-Rihan, της Παναγίας στο Harat Zuwayla, Abu Sayfayn, της Παναγίας al-Damshiriyi, Banat του Abu Shinuda και της Μονής Mar Mina είναι έργα του Yuhanna al-Armani.
Μάλιστα η εκκλησία της Αγίας Παναγίας ή αλλιώς εκκλησία της Μητέρας του Θεού ή Παναγία στην Αιγυπτιακή Βαβυλώνα, πιο γνωστή και ως «Η Κρεμαστή Εκκλησία El Muallaqa» είναι μια από τις αρχαιότερες εκκλησίες στην Αίγυπτο, η ιστορία της στην συγκεκριμένη τοποθεσία ανάγεται στον 3ο αιώνα μ.Χ και ανήκει στην Κοπτική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλεξάνδρειας.
Δεν υπάρχει ακόμη πλήρης κατάλογος των Κοπτικών εικόνων στην Αίγυπτο, ούτε καν όσων διατηρούνται ως σήμερα σε αιγυπτιακές εκκλησίες και μοναστήρια. Έτσι, δεν υπάρχει και πλήρης κατάλογος όλων των εικόνων που αποδίδονται στην Yuhanna al-Armani.
Η καταγραφή συνεχίζεται και ευχόμαστε κι εμείς να διασωθούν και να μην ξαναδούμε καταστροφές των ιερών των Κοπτών από επιθέσεις φανατικών ισλαμιστών…
|
