Άρντα Τζελαλιάν

Μπαρούιρ Σεβάκ: ο ποιητής, ο νεωτεριστής, ο άνθρωπος που τραγουδά τον άνθρωπο. Ο βαθυστόχαστος νους που λέει μόνο αλήθειες, άλλοτε γυμνές και άλλοτε πλαισιωμένες από στιχουργικές αλληγορίες. Ο λογοτέχνης που στα μέσα του 20^ού αιώνα βρέθηκε στις επάλξεις της αρμενικής λογοτεχνίας. Φρύδια πυκνά, μαύρα μαλλιά, και ένα τσιγάρο στο δεξί χέρι. Φυσιογνωμίαανεξίτηλη και εξέχουσα μορφή των γραμμάτων. Θεωρείται από πολλούς ως ο συνεχιστής του ποιητή Γεγισέ Τσαρέντς (1897-1937), για τη σπουδαιότητά του αλλά και για την επιστροφή στο μονοπάτι του μοντερνισμού που είχε κλείσει με τον θάνατο του Τσαρέντς.

Οι απανταχού Αρμένιοι έχουν τραγουδήσει τους στίχους του στα γνωστά τραγούδια «Σαρνταραμπάτ» και «Γερεβάν-Γερεπουνί» (αμφότερα σε μουσική του Εντγκάρ Οβαννεσιάν). Τα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες, ειδικά σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Στην ελληνική γλώσσα βρίσκουμε τις μεταφράσεις τριών ποιημάτων του που φιλοξενούνται στην «Αρμενική Ανθολογία» του Αγκόπ Τζελαλιάν (Χαμασκαΐν, 1982). Μεταφράσεις του συγγραφέα, και του ποιητή Γιάννη Νεγρεπόντη.

Τα «Αρμενικά» τιμούν την 100^ή επέτειο γέννησης του Μπαρούιρ Σεβάκ παρουσιάζοντας μια αδημοσίευτη μετάφραση του τελευταίου αποσπάσματος του έργου «Ασίγηστο Καμπαναριό», σε απόδοση του Ελληνοαρμένιου λόγιου Αγκόπ Τζελαλιάν (1938-2021). Το χειρόγραφο παραδόθηκε από τον ίδιο στη διεύθυνση των «Αρμενικών» το 1995, με αφορμή τα εξήντα χρόνια από τον θάνατο του Κομιτάς (1869-1935).

***

Ο Μπαρούιρ Ραφαέλ Γαζαριάν (όπως ήταν το πραγματικό του όνομα) γεννήθηκε στις 24 Ιανουαρίου 1924 στο χωριό Τσαναχτσί, ένα χωριό στην περιφέρεια του Αραράτ, 90 χλμ. μακριά από το Γερεβάν.

Σκοτώθηκε στον αυτοκινητόδρομο του χωριού του στις 17 Ιουνίου 1971, σε ηλικία μόλις 47 ετών, με τα αίτια του αυτοκινητιστικού δυστυχήματος να παραμένουν άγνωστα. Το χωριό μετονομάστηκε σε Ζανκαγκαντούν (Καμπαναριό) το 1991, ως φόρος τιμής στο σημαντικό αυτό έργο. Η κατοικία του ποιητή —όπου και ενταφιάστηκε μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του Νέλι Μεναγκαρασβίλι— μετατράπηκε σε μουσείο. Από τους δύο γάμους του είχε τρεις γιους, τον Χρατσιά, τον Αρμέν και τον Κοριούν¹.

Ο Μπαρούιρ Σεβάκ φοίτησε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Γερεβάν, και μετέπειτα αποφοίτησε με άριστα από το τμήμα λογοτεχνίας του γνωστού Ινστιτούτου της Μόσχας «Μαξίμ Γκόρκι». Έζησε στη Μόσχα οχτώ χρόνια (1951-1959), από όπου εξέδιδε ποιήματα και λογοτεχνικά άρθρα στον Τύπο της Σοβιετικής Αρμενίας. Ένας δεύτερος διδακτορικός τίτλος τού απονεμήθηκε το 1969, με τη μακρά του διατριβή για τη ζωή και το έργο του Σαγιάτ Νοβά. Υπήρξε μεταφραστής και μέλος της Ένωσης Συγγραφέων της ΕΣΣΔ από το 1949. Στις ποιητικές του συλλογές, όπως «Ο άνθρωπος στη φούχτα», «Γεννηθήτω φως» και «Τρίφωνη λειτουργία», ο Μπαρούιρ Σεβάκ πρωτοπορεί, ανοίγοντας νέους δρόμους στην ποίηση και συνάμα εξαίροντας τον άνθρωπο και τραγουδώντας τις παραδόσεις του λαού του.

***

Το «Ασίγηστο Καμπαναριό»² γράφτηκε στα χρόνια της Μόσχας, και συγκεκριμένα μεταξύ 1957-1958. Εκδόθηκε το 1959, για τα ενενήντα χρόνια από τη γέννηση του Κομιτάς. Το εμβληματικό ποίημα, ένα είδος λυρικής αφήγησης, είναι αφιερωμένο στην τραγική ζωή και στο αθάνατο έργο του μεγάλου δασκάλου-μουσικού Κομιτάς Βαρταπέτ. Αποτελείται από περίπου 7.000 στίχους και είναι χωρισμένο σε έξι ενότητες, τις «Ομοβροντίες», που με τη σειρά τους υποδιαιρούνται σε 47 «Καμπανοκρουσίες» ή «Αντίλαλους»³. Για το έργο αυτό, ο Μπαρούιρ Σεβάκ βραβεύτηκε το 1967 με το Κρατικό Βραβείο της Αρμενικής Σοβιετικής Δημοκρατίας.

«Στα χίλια οχτακόσια εξήντα εννέα
Οι αρμένικοι κήποι ποιους δώσαν καρπούς;
Οι αρμένικοι κάμποι ποια φέραν σοδειά;
Δύσκολο να πεις.
Τη χρονιά εκείνη, η Μάνα Αρμενία
Είχε βλογημένη μήτρα καρπερή
Στο Τ’σεγ της Λωρή ένα μωράκι εγεννήθη...»

Απόσπασμα από τον «Αντίλαλο του Ευαγγελισμού».

Το μεγαλείο του Κομιτάς είναι δύσκολο να σκιαγραφηθεί πλήρως.

Ο Μπαρούιρ Σεβάκ φιλοτεχνεί σαν γλύπτης τη ζωή του, τα πάθη του, τον ψυχισμό του, τη δημιουργία αλλά και το τραγικό του τέλος. Στο εν λόγω έργο, ο ποιητής δεν περιορίζεται στην καταγραφή και μόνο των βιογραφικών στοιχείων του ήρωα, αλλά προσπαθεί να αποδώσει τον ρόλο και τη σημασία του Κομιτάς στη ζωή του αρμενικού λαού, πάντα με φόντο την ιστορική του μοίρα. Εκφράζει επίσης τα ήθη και έθιμα του λαού, περιγράφοντας ταυτόχρονα και το φυσικό βασίλειο της Αρμενίας.

Το τελευταίο απόσπασμα, το οποίο και παρουσιάζουμε εδώ, είναι ένας ύμνος, ένα συνεχές εγκώμιο πλασμένο από ευγνωμοσύνη και δέος προς τη γνήσια και σχεδόν θεία ύπαρξη του Κομιτάς.

Αντίλαλος της Ανάστασης

Συ· μόνο ιερέας;
Συ του τραγουδιού μας είσαι ο Πατριάρχης
Του αρμενικού μας τραγουδιού ο Μαστότς,
Γράμμα και γραφή μας η μεσροπική.

                Συ του άσματός μας
                Στο απλωτό χωράφι
Και βαθειά αυλακιά και ο παχύς του σβώλος
Και στ’ ακροδακτύλια σπόρος διαλεκτός,
Τάξιμο ακόμη για νέα σοδειά...

Όπως το αλάτι ’σαι μοναδικός—
Κι άλλοτε θαρρείς γιομάτος πικράδα
Είσαι αιώνες τώρα ποδοπατημένος
Ίδιος ο μπαξές μας της πικραγγουριάς...

Εσύ είσαι εκείνη η βερυκοκιά,
Που όσο τσακισμένα να ’χει τα κλαριά της
Βγάζει νέους κλώνους και ξανακαρπίζει,
Όλες μας τις λύπες μεμιάς διασκορπώντας...

Το πάτριο είσαι κειότο χελιδόνι,
Που αιώνες τώρα τη φωλιά έχει στήσει
                Μέσα στην ψυχή μας,
Στους ερειπωμένους αλλά ορθούς ναούς μας
Και κάτω απ’ τον τρούλο της δικής μας γης...

                Μια άρπα συ για μας
                Και κάποια χορδή σου
                Όταν σπάει ακόμα
                Πάλλει αρμενικά.
Εσύ της καρδιάς μας κόρδα ηχητική
Που και ακόμη μέσα στην απελπισιά σου
Στ’ αρμένικα μόνο βαρυαναστενάζεις...
                Είσαι τ’ αγκωνάρι
Κι η αγιολαξευμένη η τοιχοδομή μας,
                Άρτος επιούσιος
Κι είσαι το εφόδιο για μιαν ώρα ανάγκης,
Η κλειστή ψυχή μας, ο ανοιχτός μας κόσμος,
Το αντίδωρό μας το καθαγιασμένο.
                Και το γιατρικό μας
Έναντι στη βρώμα την ξενοφερμένη —
Και στη δυσωδία που ξενομυρίζει.
Ο ναός μας είσαι ο μοσχομυρωδάτος,
Για την παλλινόστηση είσαι μόνο αιτία·
Και φραγμός στον δρόμο προς την προσφυγιά,
Νους για τη συσπείρωση την εθνική μας
Έναντι στη μοίρα για τη διασπορά μας...

***

Το στέριο μας είσαι βουνό Αραράτ
Εσύ τ’ αποκούμπι μας το μπιστεμένο,
Συ των τραγουδιών μας είσαι η Τζοβασάρ
Κι είσαι του Μπινγκιόλ μας η μυριοπηγή,
Των ματοβαμένων πρόγονων η γλώσσα
Και η ερωμένη νοσταλγών φεντά,
Των πλέριων ψυχών μας φερέφωνο εσύ,
Το νεύμα κι η νότα είσαι στις ωδές μας,
Ηχώ παλλομένη, ήχος ζωντανός
Και των ήχων όλων είσαι το μουσείο,
Είσαι το εθνικό μας τραγουδιστάρι...

***

Από μας ο κόμπος, εσύ ’σαι ο ζευγάς,
Τ’ άχυρο δικό μας, το στάρι εσύ,
Το ίσιωμα εμείς, εσύ η ψιλοκορφάδα,
Από σε στολίδια, οι όμορφοι εμείς,
Δικό σου τ’ ακόνι, μεις σπαθί αιχμηρό,
Δικός σου ο αγώνας, μεις οι νικητές.
Δικιά μας πορεία, μπροστάρης εσύ,
Ο πύργος δικός μας, συ πυργοδεσπότης,
Δική μας η φέτα, η επάλειψη εσύ.
Από μας το ξένο, το γνήσιο εσύ,
Οι σκλάβοι από μας, συ λεύτερος πάντα,
Το κλήμα εμείς, εσύ οίνος δυνατός,
Τ’ άξεστο δικό μας, λεπτουργός εσύ,
Το τέλμα εμείς, συ διάφανο νεράκι,
Η καρδιά δική μας, μα εσύ η ψυχή,
Εμείς το γαλάζιο, εσύ ο ουρανός,
Τα χείλη δικά μας, εσύ το φιλί,
Δική μας η ψύχρα, ενώ συ η φωτιά,
                Ενώ συ εστία,
                Η χόβολη εσύ...

***

Και τώρα εντέλει δέξου κι από μας
Της ευγνωμοσύνης τον ανθόσταυρό μας,
Ανθόσταυρος που ’ναι από τη σοδειά σου.
                Δέξου όλα αυτά
                Συ του τραγουδιού μας
Λαλίστατο πάντα το γλυκό ψαλτήρι.
                Δέξου όλα αυτά
                Εσύ ο συλλέκτης
Των διασκορπισμένων μας των κειμηλίων.
Μουσικών νευμάτων συ ο γραμματικός μας,
Το πνευματικό μας συ το υμνολόγιο.
                Εσύ αγιασμένη
                Μια δεξαμενή,
Αγνό καθαρτήρι για κάθε ψυχή μας,
Εσύ βακτηρία, ράβδος βιβλική,
Που στο άγγιγμά της βρύσες αναβλύζουν.
Εσύ η νοσταλγία και συ ο καϋμός μας,
                Της ωδής ιερέα
                Μάγε ψαλμουδιάς,
Αιώνια ηχογόνο, ακοίμητο πάντα
Και ασίγηστό μας συ καμπαναριό!...

Απόδοση Αγκόπ Τζελαλιάν

1. Λεπτομερή βιογραφικά στοιχεία μπορείτε να βρείτε σε προηγούμενο αφιέρωμα των «Αρμενικών» στον Μπαρούιρ Σεβάκ: Μαίρη Πισκουλιάν, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2019, τεύχος 101.
2. Σε αυτό το άρθρο χρησιμοποιούμε τη λέξη «ασίγηστο» αντί για «ασίγαστο», κατά την απόδοση του μεταφραστή.
3. Βλ. σημείωση 2.

Tweet

Share