|
Σαρκίς Αγαμπατιάν
Ιούλιος- Σεπτέμβριος 2019, τεύχος 101
Ο Καλούστ Γκιουλμπενκιάν γεννήθηκε το 1869, στο Σκούταρι στην ασιατική ακτή της Κωνσταντινούπολης από γονείς που ήλκαν την καταγωγή τους από μακρινούς Αρμένιους πρίγκιπες. Οι Γκιουλμπενκιάν εγκαταστάθηκαν στην Καππαδοκία και απέκτησαν σημαντική περιουσία, έχοντας ως αντικείμενο το εισαγωγικό-εξαγωγικό εμπόριο, τον τραπεζικό τομέα, αλλά και τις φιλανθρωπίες.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Τουρκία ξεκίνησε ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού του κράτους που χρηματοδοτήθηκε εν μέρει από την Αγγλία και τη Γαλλία, με στόχο να ελέγξει τις πετρελαιοφόρες περιοχές της παλιάς Περσίας και της Μεσοποταμίας. Ο Καλούστ Γκιουλμπενκιάν θα διαδραματίσει κυρίαρχο ρόλο στην εκμετάλλευση των πετρελαίων, καθώς η οικογένειά του θα αποκτήσει το μονοπώλιο σχεδόν της εισαγωγής του μαύρου χρυσού.
Άριστος σπουδαστής στο κολέγιο Σεν Ζοζέφ της Κωνσταντινούπολης, ο Καλούστ, μυείται από νωρίς στη γαλλική γλώσσα, αλλά και στο ... κυνήγι του ωραίου φύλου! Στη συνέχεια, εγγράφεται στο Βασιλικό Κολέγιο του Λονδίνου όπου ειδικεύεται στην πετρελαϊκή μηχανική (παραγωγή και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων). Ο Καλούστ συχνάζει ήδη στον κόσμο των επιχειρήσεων και δημιουργεί διασυνδέσεις με οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες. Ο γάμος θα είναι ένα ουσιαστικό βήμα στη στρατηγική του για απόκτηση πλούτου και φήμης. Όταν το 1892 σε ηλικία 23 ετών νυμφεύεται στο Λονδίνο, τη Νεβάρτ κόρη του Οχανές Εσαγιάν, ενός πλούσιου τραπεζίτη, εφοπλιστή και στενού φίλου του σουλτάνου, του πλουσιότερου Αρμένιου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η περιουσία του πολλαπλασιάζεται.
Μετά από ένα διερευνητικό ταξίδι στην τσαρική Ρωσία στα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα του Μπακού παίρνει την άδεια από την οθωμανική κυβέρνηση να συντάξει μιαν έκθεση για τους φυσικούς πόρους της Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράκ). Η σύνεση, η εχεμύθεια και το χάρισμα του δεινού διαπραγματευτή θα τον βοηθήσουν αφάνταστα στη γρήγορη ανέλιξή του στον κόσμο των επιχειρήσεων. Τάσσεται υπέρ μιας ισόρροπης κατανομής των πόρων μεταξύ των επενδυτών για να αποφευχθεί ένας πόλεμος τιμών, γεγονός που του χαρίζει το ψευδώνυμο «Κύριος 5%», από το ποσοστό που κατέχει στην Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίων, της οποίας είναι ο κύριος ιδρυτής το 1912. Το ποσοστό αυτό του εξασφαλίζει ένα τεράστιο ετήσιο εισόδημα που θα το διατηρήσει παρά τους δύο παγκόσμιους πολέμους και τις συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή.
Σύμβουλος του σουλτάνου και των επόμενων τουρκικών κυβερνήσεων, καθώς και του Ιράν, δεν κατοικεί πλέον στην Κωνσταντινούπολη. Οι πρώτες διώξεις εναντίον των Αρμενίων που άρχισαν στα 1894-96 επί σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ, τον αναγκάζουν να μεταναστεύσει. Βρετανός υπήκοος από το 1902, ο Γκιουλμπενκιάν ζει ανάμεσα στο Λονδίνο και το Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα, η σύζυγός και τα δύο παιδιά του, Νουμπάρ και Ρίτα, ζουν σε ένα ιδιωτικό αρχοντικό στην Λεωφόρο Ιενά.
Το 1942, ο Γκιουλμπενκιάν ανακαλύπτει τη Λισαβόνα και τον ποταμό Τάγο, που θα τον μαγέψουν από την πρώτη στιγμή! Μετακομίζει στο ξενοδοχείο Αβίζ – σημερινό Σέρατον – με τη σύζυγο, τα παιδιά, τους υπηρέτες και τις δώδεκα γάτες του! Καταφέρνει να ελίσσεται ανάμεσα στους Σαλαζάρ, Φράνκο, Πεταίν και τις γερμανικές αρχές για να προστατεύσει την παρισινή περιουσία και τον, ανυπολόγιστης αξίας, θησαυρό του. Μια τεράστια συλλογή από αντίκες και έργα τέχνης που ξεκίνησε να συγκεντρώνει από την παιδική του ηλικία με την αγορά αρχαίων νομισμάτων.
Τι αντίθεση, για άλλη μια φορά, ανάμεσα στον αδίστακτο επιχειρηματία, λαθρέμπορο όπλων, στριμμένο διπλωμάτη και διψασμένο «για την απόλυτη ομορφιά» συλλέκτη! Αρχαία αγάλματα, ανατολίτικα χαλιά, αρμενικές μινιατούρες και χειρόγραφα, οθωμανική κεραμική, τόσα πολλά αποκτήματα από έναν Ανατολίτη που συνδέεται με την κουλτούρα της καταγωγής του. Αλλά ο κοσμοπολιτισμός και η εξοικείωσή του με τη Δύση του ανοίγουν πολλές ακόμη προοπτικές. Το 1930, η συλλογή του είναι ήδη τόσο πλούσια που διοργανώνονται εκθέσεις σε πολλά βρετανικά και αμερικανικά μουσεία. Όταν ο Στάλιν αποφασίζει να ρευστοποιήσει μέρος των αυτοκρατορικών συλλογών για τη χρηματοδότηση του πρώτου πενταετούς οικονομικού του προγράμματος, πέφτουν στα χέρια του ένας Βαττώ, ένας Ρέμπραντ, δύο Χιμπέρ Ρομπέρ, ένας Βιτζί Λεμπρούν, το διάσημο πορτρέτο της Χέλενα Φούρμεντ του Ρούμπενς (υπήρξε η δεύτερη σύζυγος του ζωγράφου), η μαρμάρινη Νταϊάνα του Ουντόν και κάποιοι άλλοι θησαυροί από μεσαιωνικά ιβουάρ, χρυσά κοσμήματα, ταπετσαρίες, έπιπλα μέχρι πολυάριθμοι πίνακες ιταλών, φλαμανδών, ισπανών και γάλλων ζωγράφων, αλλά και ιμπρεσιονιστών...
Αποκτά επίσης πάνω από 150 διακοσμητικά από ελεφαντόδοντο, κρυστάλλινα αντικείμενα, κοσμήματα, συμπεριλαμβανομένης της διάσημης «Θωρακικής Νύμφης» του Ρενέ Λαλίκ, του μοναδικού σύγχρονου καλλιτέχνη που θα γίνει φίλος του. Συνολικά περισσότερα από 6.000 αριστουργήματα αποτελούν την πρώτη ιδιωτική συλλογή στον κόσμο. Ο εκτιμητής δημοπρασιών και ιστορικός της τέχνης Μωρίς Ρεμς συνάντησε το 1937 αυτόν τον «μικρόσωμο άνδρα με το κεφάλι τούρκου δημίου», όπως τον είχε αποκαλέσει – αργότερα θα κάνει μια απογραφή των συλλογών του – για τον οποίο δεν είχε ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος. Ωστόσο, ο Γκιουλμπενκιάν είναι πλουσιότερος από τους Ροκφέλερ, Ρότσιλντ, Χάουαρντ Χιουγκς, Άντριου Κάρνεγκι και άλλους Αμερικανούς μεγιστάνες του πλούτου. Πάντος, ή περιουσία του που ήταν τότε η μεγαλύτερη στον κόσμο, δεν του επέτρεψε να πραγματοποιήσει τη φιλοδοξία του να γίνει «άνθρωπος της επιστήμης και να ρεμβάζει στον κήπο του». Ούτε και να γίνει αθάνατος στην αγκαλία νεαρών νυμφών…
Το Ίδρυμα Γκιουλμπενκιάν
Ο Καλούστ Γκιουλμπενκιάν πέθανε το 1955 στη Λισαβόνα και τάφηκε στο Λονδίνο, στο Κένσινγκτον, στην αρμενική εκκλησία του Αγίου Σαρκίς. Κληροδότησε τις συλλογές του στο πορτογαλικό κράτος και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στο ίδρυμα που ανέλαβε την κατασκευή και διαχείριση ενός μουσείου, το οποίο δημιουργήθηκε στο πάρκο της Αγίας Γερτρούδης, στο κέντρο της Λισαβόνας και εγκαινιάστηκε το 1969. Με μια προίκα τριών δισεκατομμυρίων ευρώ και ένα ετήσιο εισόδημα 110 εκατομμυρίων από τις μετοχές των εταιριών πετρελαίου στο Καζακστάν, τη Βραζιλία, την Αλγερία και την Αγκόλα, το Ίδρυμα Γκιουλμπενκιάν, διευθύνεται από τον εγγονό του Μαρτίν Εσαγιάν, με 500 υπαλλήλους και μια δράση που εκτείνεται σε όλους τους τομείς της επιστήμης, της εκπαίδευσης, της τέχνης και της φιλανθρωπίας, και αποτελεί ένα πραγματικό δεύτερο «Υπουργείο Πολιτισμού» στην Πορτογαλία.
Πηγές:
1. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica τομ.18ος, σελ.60.
2. Μαργαρίτα Πουρνάρα «Κύριος 5% - Καλούστ Γκιουλμπενκιάν» Καθημερινή - ένθετο K, τεύχος 41ο, (Απρίλιος 2011), σελ.104.
3. L’ Homme de Constantinople [Ο Άνθρωπος της Κωνσταντινούπολης], J.R. Dos Santos, εκδόσεις Hervé Chopin, Παρίσι, 2019.
4. Nubar Gulbenkian, An autobiography [Νουμπάρ Γκιουλμπενκιάν, Μια αυτοβιογραφία], Pantaraxia, Hutchison, Λονδίνο, 1965.
|
