Σουζάνα Απαρτιάν
Ιούνιος- Σεπτέμβριος 2020, τεύχος 104

Αφορμή για το κείμενο αυτό στάθηκε μια εξαιρετική παράσταση του Εθνικού Θεάτρου της Μεγάλης Βρετανίας που μεταδόθηκε μέσω της πλατφόρμας YouTube κατά τη διάρκεια της καραντίνας τον Μάιο του 2020. Πρόκειται για την τραγωδία του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ Αντώνιος και Κλεοπάτρα (με τους Ρέιφ Φάινς και Σόφι Οκονέντο στους ομώνυμους ρόλους), όπου γίνεται λόγος για την κατάκτηση της Αρμενίας από τον Μάρκο Αντώνιο. Μετά από σχετική αναζήτηση στο διαδίκτυο διαπιστώνουμε πως τα έργα του μεγάλου βάρδου κατέχουν εξέχουσα θέση στην Αρμενία, καθώς επίσης και οι αξεπέραστες ερμηνείες ηθοποιών όπως ο Μπεντρός Αταμιάν και ο Βαχράμ Παπαζιάν, χάρη στους οποίους η αρμενική θεατρική σχολή χαίρει παγκόσμιας αναγνώρισης.
Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ο Σαίξπηρ και τα έργα του αναφέρθηκαν για πρώτη φορά σε ένα αρμενικό βιβλίο που δημοσιεύτηκε στα τέλη του 1600. Στην αυτοβιογραφία του, που δημοσιεύτηκε το 1792, ο Χοβσέπ Εμίν, ένας εκ των πρωτοπόρων του αρμενικού απελευθερωτικού κινήματος, αναφέρει τον Σάιλοκ και τον Οθέλλο.
Οι πρώτες αποσπασματικές προσπάθειες μετάφρασης του Σαίξπηρ στα αρμενικά έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1820 στην Ινδία! Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν από τους Δύο Ευγενείς από τη Βερόνα και το Όνειρο καλοκαιρινής νυκτός, ακολουθούμενα από τα έργα Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Αντώνιος και Κλεοπάτρα και Ιούλιος Καίσαρας.
Μεταφράσεις ολόκληρων έργων άρχισαν να εμφανίζονται τη δεκαετία του 1850, με τη δημοσίευση της Κωμωδίας των Σφαλμάτων στη Σμύρνη το 1853. Την τάση αυτή ακολούθησε μια πληθώρα Αρμενίων διανοουμένων, μυθιστοριογράφων και ποιητών που προσπάθησαν να μεταφράσουν τα πιο δημοφιλή έργα του βάρδου. Μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα κυκλοφορούσαν ήδη έξι μεταφράσεις του Βασιλιά Ληρ και πέντε μεταφράσεις του Άμλετ. Μεταξύ των μεταφράσεων, αυτές του Χοβαννές Μασεχιάν θεωρούνται μακράν οι πιο επιτυχημένες.
Γεννημένος στην Τεχεράνη, ο Μασεχιάν, μέλος της περσικής διπλωματικής υπηρεσίας, υπηρέτησε ως πληρεξούσιος υπουργός στο Βερολίνο και το Λονδίνο πριν γίνει ο πρώτος Ιρανός πρέσβης στην Ιαπωνία.
Το 1916 εκπροσώπησε την Περσία στις εορταστικές εκδηλώσεις για τα τριακόσια χρόνια από τη γέννηση του Σαίξπηρ στο Λονδίνο. Άρχισε να μεταφράζει τα θεατρικά στις αρχές της δεκαετίας του 1890 και συνέχισε να δημοσιεύει μέχρι τη δεκαετία του 1920, μεταφράζοντας συνολικά εννέα τραγωδίες και πέντε κωμωδίες.
Ο Έμπορος της Βενετίας ήταν το πρώτο έργο του Σαίξπηρ που παρουσιάστηκε στα αρμενικά το 1866. Η δημοτικότητα του έργου αυτού, καθώς και άλλων θεατρικών του ποιητή, εξαπλώθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα και εξηγεί κατά κάποιο τρόπο και τη δημοτικότητα του ονόματος «Άμλετ» στην Αρμενία.

Αντώνιος και Κλεοπάτρα: τα πάθη του έρωτα και της εξουσίας

Το έργο αυτό ο Σαίξπηρ το έγραψε το 1607 ή στις αρχές του 1608 ακολουθώντας πιστά τον Πλούταρχο, από τον οποίο αντλεί πολλά στοιχεία. Ανέβηκε σαν θεατρικό το 1623. Ανήκει στα «ρωμαϊκά έργα» του ποιητή, μαζί με τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Κοριολανό.
Η πλοκή εκτυλίσσεται στη Ρώμη και στην Αλεξάνδρεια. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, επικεφαλής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τίθεται ο στρατηγός Μάρκος Αντώνιος, μαζί με τον Οκταβιανό και τον Λέπιδο, συντρόφους του στην Τριανδρία. Όμως, στα μακρινά σύνορα της διαλυμένης από τους πολέμους αυτοκρατορίας, ο στρατηγός θα ενδώσει στο πάθος του για την Κλεοπάτρα των Αιγυπτίων. Οι δύο τραγικοί εραστές θα ζήσουν το πάθος του έρωτα σε ώριμη ηλικία σε ένα έργο όπου η ερωτική αφοσίωση συγκρούεται με το αίσθημα του καθήκοντος και οδηγεί σε καταστροφική αφροσύνη που φτάνει ως το θάνατο.

Αναφορά στην Αρμενία

Το 34 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του ενάντια στους Πάρθους, θεωρώντας πως ο Αρμένιος βασιλιάς πρόδωσε τη συμμαχία τους, πολιορκεί και καταλαμβάνει την πρωτεύουσα της Αρμενίας Αρτάξατα. Αντί όμως να παρελάσει για τον θρίαμβό του στην Ιερά Οδό στη Ρώμη, παρελαύνει στην Αλεξάνδρεια, με αιχμάλωτο τον πρώην βασιλιά της Αρμενίας Αρτάβασδο Β’, ο οποίος αρνείται να αποδώσει βασιλικές τιμές και να προσκυνήσει τη βασίλισσα του Νείλου Κλεοπάτρα. Μετά τη μάχη του Ακτίου (31 π.Χ.) ο Αρτάβασδος Β’ αποκεφαλίζεται με διαταγή της Κλεοπάτρας.
Το κομμένο κεφάλι η Κλεοπάτρα το στέλνει στον εχθρό του, Αρτάβασδο Α’ της Μηδίας, για να εξασφαλίσει την υποστήριξή του. Σύμφωνα πάντα με τον Πλούταρχο, ο Αρμένιος βασιλιάς ήταν ένας πολύ καλλιεργημένος άνδρας με μεγάλη αγάπη για την ελληνική γραμματεία, καθώς είχε συνθέσει και τραγωδίες σε γλώσσα ελληνική.

Ο Σαίξπηρ στην αρμενική θεατρική σκηνή- Μπεντρός Αταμιάν

Ο Μπεντρός Αταμιάν έγινε διάσημος για τον ρόλο του Οθέλλου, του Βασιλιά Ληρ και ιδίως του Άμλετ.
Ανέβηκε για πρώτη φορά στη σκηνή στο αρμενικό θέατρο στην πατρίδα του, την Κωνσταντινούπολη. Μετά το κλείσιμο των αρμενικών θεάτρων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Αταμιάν εγκαταστάθηκε με άλλους ηθοποιούς στη Ρωσία. Στον Αταμιάν ανήκει η πρωτιά του καλλιτέχνη που ερμήνευσε τον ρόλο του Άμλετ στην αρμενική γλώσσα το 1880, σε μετάφραση του Σενεκερίμ Αρτσρουνί. Από το 1883 έως το 1888 περιόδευσε στη Ρωσία -Τιφλίδα, Μπακού, Σουσί, Αλεξανδραπόλ (το σημερινό Γκιουμρί)- ερμηνεύοντας ρόλους του βάρδου στα αρμενικά και στα γαλλικά. Ο ρωσικός τύπος αναγνώρισε τον Αταμιάν ως έναν από τους μεγαλύτερους ηθοποιούς τραγωδίας στον κόσμο. Σύμφωνα με το εβδομαδιαίο Art, ο Αταμιάν επένδυσε στο ρόλο του Άμλετ «με πολύ περισσότερο πάθος και ενέργεια από τους παγκοσμίου φήμης ηθοποιούς Σαλβίνι και Ρόσι σε ρόλους έργων του Σαίξπηρ». Ο Αταμιάν χαρακτηρίστηκε ως ο καλύτερος Άμλετ του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα σε παγκόσμια κλίμακα. Λέγεται πως, αφού τον παρακολούθησε να ερμηνεύει Άμλετ, ο Ερνέστο Ρόσι, του οποίου η ερμηνεία στον ομώνυμο ρόλο θεωρούνταν αξεπέραστη, έγραψε σε ιδιόχειρη αφιέρωσή του στον ηθοποιό: «Στον Αταμιάν, τον πρώτο Άμλετ στον κόσμο». Οι ερμηνείες του επηρέασαν πολλούς Αρμένιους ηθοποιούς του θεάτρου, ανάμεσά τους και ο Βαχράμ Παπαζιάν.

Βαχράμ Παπαζιάν

Ο Βαχράμ Παπαζιάν γεννήθηκε επίσης στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε πρώτα στη Βενετία και μετά στην Ακαδημία Τεχνών του Μιλάνου. Ο Παπαζιάν πρωταγωνίστησε σε θιάσους διάσημων Ιταλών ηθοποιών, όπως η Ελεανόρα Ντούζε, η Ερμέτε Νοβέλι και η Ερμέτε Ζακόνι. Από το 1907 έως το 1922 εργάστηκε περιοδικά σε αρμενικούς θιάσους της Κωνσταντινούπολης και περιόδευσε στη Βουλγαρία, στην Αλβανία, στη Μακεδονία, στη Θράκη, στο Μπακού και στην Τιφλίδα. Το 1922 με μια ομάδα ηθοποιών εγκαταστάθηκε στη Σοβιετική Αρμενία, συνεχίζοντας τις περιοδείες του σε όλη την ΕΣΣΔ, καθώς και στη Γαλλία, στο Ιράν, στη Βουλγαρία και στο Λίβανο. Μέχρι το 1954 ο Παπαζιάν έπαιξε και σκηνοθέτησε παραστάσεις σε αρμενικούς και ρωσικούς θιάσους του Γερεβάν, της Τιφλίδας, του Μπακού, του Λένινγκραντ, της Μόσχας και της Οδησσού. Το 1926, στο αρμενικό θέατρο της Τιφλίδας -το οποίο το 1991 μετονομάστηκε «Μπεντρός Αταμιάν»- ο Βαχράμ Παπαζιάν σκηνοθέτησε το δράμα του Μιχαήλ Λέρμοντοφ -γνωστού και ως «ποιητή του Καυκάσου»- Μασκαράντ, ενσαρκώνοντας ο ίδιος τον ρόλο του Ευγένιου Αρμπένιν. Το 1932, στο θέατρο Οντεόν στο Παρίσι, ερμήνευσε Οθέλλο και Άμλετ και απέκτησε ιδιαίτερη φήμη για την ερμηνεία του στο ρόλο του Οθέλλου. Ο πολυβραβευμένος θεατράνθρωπος Ρουμπέν Σιμόνοφ, περιγράφοντας τους καλύτερους Άμλετ της ρωσικής σκηνής, αναφέρθηκε στον Παπαζιάν λέγοντας: «Ο Βαχράμ Παπαζιάν στο ρόλο του Άμλετ προσπάθησε να φέρει στην επιφάνεια τον αγώνα του ήρωα με αντίπαλο τον αδάμαστο χαρακτήρα του ίδιου του του εαυτού, ερμηνεύοντας έναν άντρα που αδυνατεί να αντιμετωπίσει τα πάθη του».

Χορέν Αμπραχαμιάν

Ακόμα ένας ηθοποιός που ενσάρκωσε επάξια ήρωες του Σαίξπηρ, όπως ο Οθέλλος, ο Ρωμαίος και ο Κοριολανός, ήταν ο Χορέν Αμπραχαμιάν. Θα κάνουμε ειδική μνεία για τον ρόλο του Κοριολανού, μιας και ο Ερνέστο Ρόσι, που αναφέρθηκε παραπάνω, θεωρείται από τους καλύτερους ερμηνευτές του ρόλου αυτού. Ο Κοριολανός, η τελευταία τραγωδία του Σαίξπηρ και ένα από τα σημαντικότερα έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου, πρωτοδημοσιεύτηκε το 1623. Η πλοκή του έργου βασίζεται στη βιογραφία του θρυλικού, ασυμβίβαστου Ρωμαίου διοικητή Γάιου Μάρκιου Κοριολανού. Για το έργο αυτό ο Σαίξπηρ, μεταξύ άλλων πηγών, συνέλεξε και πάλι στοιχεία από το έργο του Πλούταρχου και του Τίτου Λίβιου. Ο Κοριολανός είναι ο στρατηγός που έσωσε τη Ρώμη από τους Βόλσκους κατακτώντας την πόλη των Βόλσκων Κοριόλη το 493 π.Χ. Ονομάστηκε Κοριολανός προς τιμήν της κατακτηθείσας πόλης. Ο στρατιωτικός του θρίαμβος έγινε όμως όνειδος, καθώς, λόγω πολιτικής άγνοιας, γύρισε την πλάτη του σε Σύγκλητο και λαό, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στην εξορία και να βρει άδοξο θάνατο. Το 1981 το αρμενικό θέατρο Σουντουκιάν ανέβασε τον Κοριολανό από κοινού με το τηλεοπτικό στούντιο Γερεβάν. Τον ρόλο του αδιάλλακτου ήρωα ενσάρκωσε ο Χορέν Αμπραχαμιάν, σε μετάφραση του Αρμένιου συγγραφέα και μεταφραστή Χατσίκ Νταστενέτς, ο οποίος έχει μεταφράσει πολλές από τις τραγωδίες και τις κωμωδίες του Σαίξπηρ. Η μουσική για την παράσταση γράφτηκε από τον Ντικράν Μανσουριάν συνοδεία της Αρμενικής Συμφωνικής Ορχήστρας Τηλεόρασης και Ραδιοφώνου.

Η Αρμενική Ένωση Σαίξπηρ

Η Αρμενική Ένωση Σαίξπηρ -The Armenian Shakespeare Association (ASA)- ιδρύθηκε το 2016 από μια ομάδα ερευνητών και ακαδημαϊκών που εργάζονται στους τομείς του θεάτρου, της συγκριτικής λογοτεχνίας και της μελέτης του έργου του Σαίξπηρ στην Αρμενία και τη Βρετανία. Στόχος της ένωσης είναι να συγκεντρώσει Αρμένιους και διεθνείς ακαδημαϊκούς, φοιτητές και επαγγελματίες του θεάτρου και να προωθήσει την πολιτιστική ανταλλαγή και εκπαίδευση στην έρευνα και τη μελέτη του Σαίξπηρ.
Η ένωση διοργανώνει δύο φορές το χρόνο συνέδρια στην Αρμενία, ετήσια συμπόσια και εκδηλώσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Επιπλέον, στοχεύει στη συνεργασία με αρμενικούς και διεθνείς οργανισμούς, φεστιβάλ θεάτρου, σκηνοθέτες και ακαδημαϊκούς, με σκοπό τη διαπολιτισμική έρευνα. Το επόμενο συνέδριο προβλέπεται να λάβει χώρα, εκτός απροόπτου, στο Γερεβάν, το διάστημα 1-4 Οκτωβρίου 2020.

Πηγές :
Antony and Armenia by Lee Patterson, Eastern Illinois University
ADAMYAN Petros, world-shake.ru.
VAHRAM PAPAZYAN, kino-teatr.ru.
Theatrical Encyclopedia, gumer.info. www.armmuseum.ru
https://www.armenianinstitute.org.uk/viewstext/shakespeare
http://www.armenianshakespeare.org/about-asa.html

Tweet

Share