|
 O θίασος, του σκηνοθέτη Σερόπ Μπενγκλιάν, στο «Λεπλεμπιτζή Χορ-Χορ Αγά» το1890
Ζακ Νταματιάν
Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2016, τεύχος 91
Σύμφωνα με το μουσικό και ιστορικό μουσικολόγο Πάνο Σαββόπουλο, ο πρώτος στίχος από το γνωστό ρεμπέτικο τραγούδι «Καϊξής» προέρχεται από την αρμενική οπερέτα «Λεπλεμπιτζής Χορ-Χορ Αγάς» (O Κυρ-Γρηγόρης ο στραγαλάς). Γράφτηκε το 1875 στην Κωνσταντινούπολη, αρχικά στην τουρκική γλώσσα, για να ξεπεραστεί η λογοκρισία του οθωμανικού καθεστώτος. Ύστερα μεταφράστηκε στα αρμενικά. Οι στίχοι ανήκουν στον ηθοποιό, τραγουδιστή, δραματουργό, μεταφραστή και δάσκαλο Τακβόρ Ναλιάν. Η μουσική είναι του Ντικράν Τσουχατζιάν, θεμελιωτή του αρμενικού αλλά και του οθωμανικού μουσικού θεάτρου.
O Τσουχατζιάν, γεννημένος το 1837 στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης, έλαβε κυρίως ιταλική μουσική παιδεία, σπουδάζοντας και στο Μιλάνο. Θεωρείται από τους πρωτοπόρους της αρμενικής μουσικής. Ήταν μοναδική η ικανότητά του να συνδυάζει τις ανατολικές μελωδίες με τα δυτικά στοιχεία. Ο ιταλικός τύπος της εποχής τον αποκάλεσε «Αρμένιο Βέρντι» και ο γαλλικός «Όφενμπαχ της Ανατολής». Στις πολυάριθμες συνθέσεις του ξεχωρίζει ο «Ύμνος των Ζεϊτουντσί», σε στίχους του ποιητή Χαρουτιούν Τσακιριάν. Το άσμα είναι εμπνευσμένο από τον αγώνα των κατοίκων του Ζεϊτούν (Κιλικία) ενάντια στους Τούρκους.
Το 1862, οι ορεσίβιοι Αρμένιοι της περιοχής, αν και αισθητά λιγότεροι και με παμπάλαιο οπλισμό, αναχαιτίζουν τις επιθέσεις του οθωμανικού στρατού και κερδίζουν την αυτονομία τους. Από τα κλασικά του έργα έχουν διασωθεί έξι όπερες, με εξέχουσα την «Αρσάκ ο Β΄», την πρώτη αρμενική όπερα, με ιστορική θεματολογία.
Πρεμιέρα στην Κωνσταντινούπολη
Το 1874, ενώ ετοιμάζει το κορυφαίο δημιούργημά του «Λεπλεμπιτζής Χορ-Χορ Αγάς», με τη συμβολή του δημιουργείται η «Οθωμανική Θεατρική Ομάδα Όπερας», που αργότερα θα μετονομαστεί σε «Αρμενική Θεατρική Ομάδα της Τουρκικής Οπερέτας». Τίθεται επικεφαλής της μαζί με τον Ντικράν Καλεμτζιάν. Το έργο κάνει πρεμιέρα το Νοέμβριο του επόμενου έτους στο θέατρο «Francais» του Πέρα, προκαλώντας ρίγη ενθουσιασμού. Πρόκειται για κωμωδία ηθών, μια μορφή σάτιρας για τη ζωή της μπουρζουαζίας του 19ου αιώνα.
Το 1883, ο θίασος, υπό την καθοδήγηση του ηθοποιού και σκηνοθέτη Σερόπ Μπενγκλιάν, επισκέπτεται την Αθήνα. Οι παραστάσεις δίνονται στην «εξευρωπαϊσμένη» Ακτή του Φαλήρου. Εκτός από το «Λεπλεμπιτζή», οι θεατές έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν άλλα δύο έργα του Τσουχατζιάν, «Κιοσέ Κεχαγιάς» και το «Αρίφ», την πρώτη αρμενική κωμική οπερέτα. Το αθηναϊκό κοινό, συνηθισμένο στις ιταλικές όπερες, παρακολουθεί με ενδιαφέρον αυτό το νέο μουσικό είδος που έρχεται από την Ανατολή. Τα σχόλια είναι από άκρως εγκωμιαστικά έως κάθετα αρνητικά. Δε λείπουν και οι δικαιολογημένες αντιδράσεις, εξαιτίας του ότι τα έργα παίζονται στα τουρκικά. Είναι εμπεριστατωμένο, όμως, ότι αυτές οι παραστάσεις επέδρασαν καταλυτικά στην ανάπτυξη του κωμειδυλλίου(1), θεατρικού είδους που επικράτησε τα επόμενα χρόνια στην Αθήνα.
Ο «Χορ Χορ Αγάς» θα μεταφραστεί στα ελληνικά και θα παιχτεί αναρίθμητες φορές στην Ελλάδα και στην Κύπρο.
Το 1896, μετά την κατάληψη της Μπανκ Οτομάν από αρμένιους αγωνιστές και το πογκρόμ που ακολούθησε κατά του αρμενικού στοιχείου της Πόλης με 8.000 νεκρούς, ο Τσουχατζιάν εγκαταλείπει τη γενέτειρά του και εγκαθίσταται στη Σμύρνη. Έχουν προηγηθεί οι «χαμιτικές σφαγές»(2), με θύματα 300.000 Αρμένιους. Εκεί, πάμφτωχος και χτυπημένος από την επάρατη νόσο, σβήνει το Μάρτιο του 1898. Τέσσερις μέρες μετά το θάνατό του, ο θίασος «Βέσαλο» στη Βάρνα της Βουλγαρίας, υπό την καθοδήγηση του Μπενγκλιάν, ανεβάζει το «Λεπλεμπιτζή» ως αφιέρωμα στη μνήμη του σπουδαίου μουσικού.
Η οπερέτα αυτή έμελλε να τύχει διεθνούς αναγνώρισης, ξεπερνώντας τα όρια της οθωμανικής επικράτειας. Για πάνω από έναν αιώνα θα παρουσιαστεί και σε άλλες γλώσσες: γερμανικά, ρωσικά και βουλγαρικά. Θα εμφανιστεί από την Αφρική και την Αίγυπτο μέχρι τη Γαλλία, από τη Μέση Ανατολή (Λίβανο και Συρία), την Υπερκαυκασία (Τιφλίδα και Μπακού) και τα Βαλκάνια (Βουλγαρία και Ρουμανία) ως τις Η.Π.Α. και τον Καναδά.
Ο «Λεπλεμπιτζής» στον κινηματογράφο
Το 1912, στο Μπακού, στο θέατρο Μαϊλιάν, η παράσταση πραγματοποιείται για πρώτη φορά στην αρμενική γλώσσα.
Τον Απρίλιο του 1932 παρουσιάζεται στο θέατρο Ολύμπια της Αθήνας από τη «θεατρόφιλη ομάδα Αθηνών» της αρμενικής κοινότητας. Έπαιξαν οι ηθοποιοί: Αγκόπ Τοκατλιάν, Ροζ Ναλμπαντμπασιάν, Χραντ Οβαννεσιάν, Ασντινέ Χορικιάν, Γκάρο Κασαπιάν και ο Οβαννές Τσακιριάν, ο οποίος σκηνοθέτησε την παράσταση. Η μουσική επιμέλεια ήταν του λαμπρού ελληνοαρμένιου μουσικοσυνθέτη Αγκόπ Παπαζιάν.
Στην Τουρκία κάνει την εμφάνισή της στις κινηματογραφικές αίθουσες το 1923 και το 1934, ως μιούζικαλ. Το 1965 παρουσιάζεται στην Κρατική Όπερα της Άγκυρας και το 1975 γίνεται τηλεταινία.
Στην Αρμενία τη συναντάμε για πρώτη φορά το 1943, ως «Γκαρινέ», στο «Κρατικό Θέατρο Μουσικής Κωμωδίας Αγκόπ Μπαρονιάν» της πρωτεύουσας, βασισμένη σε νέο λιμπρέτο του Τατεβός Σαριάν και υπό τη σκηνοθεσία του ιδίου και τη μουσική διεύθυνση του Αράμ Ντερ Οβαννεσιάν. To ομότιτλo έργο επαναλαμβάνεται στον ίδιο χώρο το 1950 από τον Βαρτάν Ατζεμιάν και την επόμενη χρονιά ανεβαίνει στην «Όπερα» του Γερεβάν.
Το 1967 γυρίζεται ως ταινία από τον Αρμάν Μαναριάν, σε κινηματογραφική παραγωγή της Χαϊφίλμ. Το 1988 επιστρέφει στην «Όπερα» από τον Ντικράν Λεβονιάν, με τον αυθεντικό του τίτλο. Το 2011, η «Γκαρινέ» παρουσιάζεται στη Μασαλλία. Το 2014 αναβιώνει στο «Αγκόπ Μπαρονιάν».
Απόσπασμα από το «Λεπλεμπιτζή» έχει διασκευαστεί στο ρεμπέτικο νταλκά «Σε Ποθώ» και στον ορχηστρικό παραδοσιακό «Σκοπό της Αγιάσσου Λέσβου», που ανήκει στη συλλογή του Νίκου Διονυσόπουλου, ηχογραφήθηκε το 1989 και περιλαμβάνεται στο δίσκο «Λέσβος Αιολίς».
Το πατριωτικό «Κατς Βαρτανί» (του γενναίου Βαρτάν)(3) έχει τραγουδηθεί από αξιόλογους ερμηνευτές, καθώς και από τη διάσημη χορωδία του Γκιουμρί(4) «Κοχάρ». Δείγμα της δυναμικής του μπορεί να θεωρηθεί οπτικοακουστικό ντοκουμέντο από συγκέντρωση ακτιβιστών έξω από την Κλειστή Αγορά του Γερεβάν το 2012. Οι πολίτες, κρατώντας αρμενικές σημαίες, διαδηλώνουν υπέρ της προστασίας του ιστορικού δάσους του Χοσρόη Β΄5, τραγουδώντας τους στίχους:
«Εμείς είμαστε γόνοι γενναίου Οίκου, δε φοβόμαστε,
από μικροσυμφορές δεν το σκάμε,
εμείς από παιδιά πάντα έχουμε αγαπήσει τη γενναιότητα,
ό,τι και να γίνει, δεν ανεχόμαστε την ήττα.
Ας βαρέσουμε, λοιπόν, τύμπανο νίκης,
να δώσουμε στον εχθρό ξυλοκόπημα τιμής,
ας μάθουν, εμείς δε γινόμαστε παιχνιδάκι,
θα τους δείρουμε έτσι, ώστε να θυμηθούν το γάμο του πατέρα τους».
1.Ελαφρά, ηθογραφική κωμωδία, ενίοτε και με δραματικά στοιχεία, πάντα με τη συνοδεία τραγουδιών.
2. Το 1895-1896, ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, αποκαλούμενος και «Κόκκινος Σουλτάνος», διατάζει τη σφαγή των Αρμενίων στην οθωμανική επικράτεια. Τον Αύγουστο του 1896, ομάδα αρμενίων αγωνιστών καταλαμβάνει στην Κωνσταντινούπολη τη Μπανκ Οτομάν, σε μια προσπάθεια να γίνει γνωστό το Αρμενικό Ζήτημα στις μεγάλες δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Οι «χαμιτικές σφαγές» αποτελούν τον προάγγελο της Γενοκτονίας του 1915.
3. Εμβληματικός ήρωας της αρμενικής ιστορίας. Ήταν αρχιστράτηγος το 451 στη μάχη εναντίον των Περσών στο Αβαράιρ, χάρη στην οποία οι Αρμένιοι διατήρησαν το δικαίωμά τους να παραμείνουν χριστιανοί.
4. Δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Αρμενίας, φημισμένη για την πλούσια καλλιτεχνική της ζωή.
5. Χοσρόης Β΄, βασιλιάς της Αρμενίας κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ.
|
