|
«Μήγαρις έχω άλλο στο νου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα»… Αν επιχειρούσε κανείς να αναδιατυπώσει τη ρήση του Διονυσίου Σολωμού σε «μήγαρις έχω άλλο στον νου πάρεξ θρησκεία και γλώσσα», θα είχε τους δύο πυλώνες που στήριξαν και συνεχίζουν να στηρίζουν τη διασπορά. Ο πολιτισμός των λαών που βρίσκονται στη διασπορά στηρίχθηκε πάνω σ’ αυτούς τους δύο πυλώνες, για την πίστη και την παιδεία.
Πέτρος Μάρκαρης
Μαρί Μικαελιάν-Γαζαριάν*
Δεκέμβριος 2018- Φεβρουάριος 2019, τεύχος 99
Τα βιβλία ήταν πάντα η προϋπόθεση για την ανάπτυξη των λαών, είτε επρόκειτο για ιερατικά βιβλία είτε για βιβλία παιδείας και επιμόρφωσης. Από τα παραπάνω εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε το πόσο απαραίτητη ήταν η λογοτεχνία σε όλες τις εκφάνσεις της -είτε λόγια, είτε θρησκευτική, είτε σε επίπεδο λαϊκής παράδοσης- για έναν λαό με τεράστια διασπορά σαν τον αρμενικό.
Οι απαρχές της γραπτής αρμενικής λογοτεχνίας τοποθετούνται στην αρχή του 5ου μ.Χ. αιώνα, οπότε η εκ μέρους του μοναχού Μεσρόπ Μαστότς επινόηση της αρμενικής αλφαβήτου θέτει τις βάσεις της ανάπτυξης της γραπτής έκφρασης στο εθνικό ιδίωμα.
Μια ιδέα περί των διαδιδομένων προφορικά και αναγομένων στην προχριστιανική εποχή επικών ποιημάτων, αποκομίζουμε από τα σχετικά αποσπάσματα που παραθέτει ο ιστορικός του 5ου μ.Χ. αιώνα Μοβσές Χορενατσί. Η μέσα σε σύντομο διάστημα από την εισαγωγή της εθνικής αλφαβήτου συγγραφή έργων μεγάλης αξίας κι η εκπόνηση μεταφράσεων εξαιρετικής πιστότητας, ιδίως εκείνης της Καινής Διαθήκης, μαρτυρούν την ύπαρξη ενός ανεπτυγμένου γλωσσικού οργάνου κι ενός υψηλού πολιτιστικού επιπέδου.
Ο 5ος αιώνας έχει χαρακτηριστεί ως ο χρυσός αιώνας της αρμενικής λογοτεχνίας. Η σχέση αυτής της περιόδου με το ελληνικό πνεύμα είναι άμεση. Ο Αρμένιος Πατριάρχης Σαχάκ αποστέλλει εκατό Αρμένιους διανοούμενους στα πνευματικά κέντρα του ελληνικού κόσμου προς εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, κάτι που σηματοδοτεί μια εκλεκτική προσέγγιση του αρμενικού έθνους προς τον ελληνισμό, με αντίστοιχη απομάκρυνσή του από τη μέχρι τότε κυρίαρχη περσική πολιτιστική επιρροή. Πολυάριθμα και ποικίλης φύσης είναι τα έργα που συγγράφονται κατά την πρώτη αυτή περίοδο της ιστορίας της αρμενικής λογοτεχνίας. Τα έργα που έφθασαν μέχρι εμάς, αφού διασώθηκαν από μία ατελείωτη σειρά εισβολών και καταστροφών, περιλαμβάνουν φιλοσοφικά, θρησκευτικά και κυρίως ιστορικά χρονικά των διαφόρων εποχών και δυναστειών. Παράλληλα με τη λόγια διαμορφώνεται και μια λαϊκή λογοτεχνική παράδοση, που αφορά τα τραγούδια των επωνύμων ή ανωνύμων λαϊκών βάρδων.
Κεντρικά θέματα έχουν τον έρωτα -θέμα πανανθρώπινο- και τον ξενιτεμό, θέμα ιδιαζόντως αρμενικό! Στη λαϊκή παράδοση εντάσσεται και το έπος του «Σασουντσί Ταβίτ», το οποίο έχει πολλές ομοιότητες με εκείνο του Διγενή Ακρίτα κι είναι ο απόηχος των αγώνων του αρμενικού λαού εναντίον των διαφόρων κατακτητών. Το έπος αυτό διατηρήθηκε σε προφορική μορφή μέχρι να πρωτοεκδοθεί στα τέλη του 19ου αιώνα.
Στο ανεξάρτητο και ακμαίο αρμενικό βασίλειο των Πακραντουνί, στα τέλη της πρώτης και στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας μ.Χ., η λογοτεχνία γνωρίζει νέα άνθηση. Από τις κεντρικές μορφές της περιόδου αυτής είναι ο θεολόγος Κρικόρ Ναρεγκατσί κι ο ελληνιστής Κρικόρ Μακιστρός, των οποίων τα έργα καλύπτουν τομείς όπως η γραμματική, η ιστορία, η φιλοσοφία, η ιατρική, η θεολογία και η φιλοσοφία.
Παρά την υποταγή της Αρμενίας στους Σελτζούκους, στις αρχές του 11ου αιώνα, στο αρμενικό βασίλειο της Κιλικίας (1080-1375) θα συνεχιστεί η πνευματική πορεία του έθνους εκτός του κυρίως εθνικού χώρου. Κυριότεροι εκφραστές της εποχής είναι ο Νερσές Σνοραλί, συγγραφέας κυρίως θεολογικών κειμένων και βαθιά προσηλωμένος στην ιδέα της οικουμενικότητας της εκκλησίας και της προσέγγισης της αρμενικής με την ελληνική εκκλησία, ο Μεχιτάρ Γκος, που με το έργο του «Το βιβλίο των νόμων» αντικατοπτρίζει την πρόοδο της νομικής σκέψης στην Αρμενία και, τέλος, ο εκ των κορυφαίων θεολόγων της χώρας Κρικόρ Τατεβατσί.
Η σε αρκετά πρώιμο χρόνο έκδοση του πρώτου έντυπου αρμενικού βιβλίου στη Βενετία το 1512 αντανακλά την έφεση του υπόδουλου αρμενικού λαού προς τη μάθηση και την πνευματική δημιουργία. Το τάγμα των Μχιταριάν, οι οποίοι ήσαν Αρμένιοι καθολικοί μοναχοί με έδρα τη Βενετία και παράρτημα στη Βιέννη, δημιουργία του Μεχιτάρ Σεπαστασί, λειτουργεί ως γέφυρα μεταξύ Αρμενίας και ευρωπαϊκού πνεύματος κι ως κινητήριος μοχλός για την εξύψωση του πολιτιστικού επιπέδου του υπόδουλου λαού. Μεταφραστές, συγγραφείς κι εκδότες, οι Μχιταριάν παράγουν ένα τεράστιο σε όγκο, πολύμορφο θεματολογικά κι ανεκτίμητο σε αξία έργο. Ξεχωριστή θέση στις τάξεις τους κατέχουν -πλην του ιδρυτή τους- ο εθνογράφος και ποιητής Λεβόν Αλισάν και ο ιστορικός Μικαέλ Τσαμτσιάν.
Αιώνας οικονομικής και πολιτιστικής ακμής του αρμενικού λαού ο 19ος, χαρακτηρίζεται από μια πραγματική πνευματική έκρηξη! Ο Καύκασος και η τουρκοκρατούμενη Αρμενία κατακλύζονται από ένα πυκνό δίκτυο σχολείων, πολλοί νέοι σπουδάζουν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, ενώ αναρίθμητες εφημερίδες και περιοδικά βλέπουν το φως της δημοσιότητας και η λογοτεχνική παραγωγή ανέρχεται σε ζηλευτά επίπεδα.
Ο Χατσαντούρ Αποβιάν εισάγει τη δημοτική στο αρμενικό μυθιστόρημα και μια σειρά σημαντικότατων ποιητών και πεζογράφων, με κορυφαίο τον Ραφί, υμνούν τα παρελθόντα κλέη της φυλής, ενώ ταυτόχρονα υποδαυλίζουν το πατριωτικό πνεύμα θέτοντας τα θεμέλια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Το άνθος της αρμενικής λογοτεχνίας θα κοπεί απότομα πριν αποδώσει πλήρως τους καρπούς του. Οι κορυφαίοι δυτικοαρμένιοι συγγραφείς και ποιητές χάνονται στην Γενοκτονία του 1915, ενώ λίγο αργότερα, στη Σοβιετική Αρμενία, οι σταλινικοί διωγμοί μετρούν ανάμεσα στα θύματά τους τα πιο προικισμένα και ανήσυχα πνεύματα των ανατολικοαρμενίων. Στη διασπορά διακρίθηκαν συγγραφείς που γράφουν σε ξένες γλώσσες, ενώ στη Σοβιετική Αρμενία εμφανίζεται μια σειρά ικανών συγγραφέων που συνεχίζουν την πνευματική παράδοση της χώρας.
Σε ό,τι αφορά τις ελληνοαρμενικές σχέσεις, οι Αρμένιοι, σε κάθε έκφανση πνευματικής δημιουργίας, δείχνουν πνευματική και ψυχική συγγένεια με τους Έλληνες. Ήδη από τον 5ο αιώνα μ.Χ. ιδρύεται η «Σχολή Ελληνοφίλων» με στόχο τη μετάφραση ελληνικών κειμένων. Ο Τιγράνης ο Μέγας, το 70 π.Χ., δημιουργεί την πρωτεύουσα «Τιγρανόκερτα», με τη βοήθεια Ελλήνων τεχνιτών και καλλιτεχνών. Ο αρμενομαθής Αβραάμ Γραμματικός μεταφράζει το «Εγκώμιον του Ιωάννου Χρυσοστόμου», αφιερωμένο στον ιδρυτή της αρμενικής εκκλησίας Άγιο Γρηγόριο τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Οι τρεις Αρμένιοι λόγιοι, ο Αβραάμ εξ Αγκύρας, ο Αρακέλ εκ Μπιτλίς και ο Ιερεμίας Κιομουρτζιάν είναι οι μόνοι μη Έλληνες που γράφουν ελεγείες θρηνώντας την πτώση της Βασιλεύουσας.
Η ελληνική αφύπνιση και επανάσταση απηχείται στα έργα Αρμενίων συγγραφέων. Ο φιλέλληνας ποιητής και διανοούμενος Τιγκράν Γεργκάτ με τις διαλέξεις του στην Αθήνα ενθουσιάζει τον ελληνικό πολιτικό κόσμο και τη διανόηση σε σημείο που ο Σουρής και ο Παλαμάς του αφιερώνουν στίχους, ενώ ο Δροσίνης αποκτά πνευματική συνεργασία μαζί του. Ο Καβάφης γράφει το ποίημα «Τιγκρανόκερτα» ταυτίζοντας τους δύο λαούς. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος συνθέτει την «Αρμενική Παροικία», ο Κούλης Αλέπης μεταφράζει Αρμένιους ποιητές στην «Αρμενική Μούσα», ενώ ο Βασκέν Γιεσαγιάν μεταφράζει Έλληνες ποιητές στην «Ελληνική Λύρα».
Οι δύο λαοί σε πολιτιστικό επίπεδο βαδίζουν χέρι-χέρι, με τις σχέσεις τους να θεωρούνται συνώνυμες με τη φιλία.
Θα κλείσω με τα λόγια του μεγάλου συγγραφέα Στρατή Μυριβήλη για την αξία της λογοτεχνίας ενός λαού: «Όποιος γνώρισε την τέχνη ενός λαού, γνώρισε την ψυχή αυτού του λαού. Γι’ αυτό ακριβώς, κάθε συγκροτημένο έθνος που θέλει να προπαγανδίσει την αγάπη του ανάμεσα στους άλλους λαούς, φροντίζει να τους κάμει γνωστή τη λογοτεχνία του. Γιατί ο ποιητής και πεζογράφος είναι αυτή η αληθινή και αγνή καρδιά του λαού του. Είναι αληθινός μπροστά στο χειρόγραφό του, σαν να είχε ως μοναδικό ακροατή του τον Θεό».
*Το κείμενο διαβάστηκε κατά την έναρξη της έκθεσης αφιερωμένης στο «Αρμενικό Βιβλίο» που διοργανώθηκε από τον «Αρμενικό Μορφωτικό και Πολιτιστικό Σύλλογο Χαμασκαΐν» στο πλαίσιο «Αθήνα-Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018» του Δήμου Αθηναίων.
|
