Άρντα Τζελαλιάν

Στέκει προστάτιδα των πιστών, και ατενίζει με το γλυκό της βλέμμα κάθε θείο μυστήριο, κάθε αγιασμό, κάθε Ανάσταση. Αγκαλιά με τον μικρό Χριστό, εδώ και ογδόντα εννέα χρόνια, η ιερή εικόνα της Παναγίας στην εκκλησία Σουρπ Αγκόπ (Αγίου Ιακώβου) της Κοκκινιάς (Νίκαια) είναι ιδιαίτερα οικεία στους πιστούς της ενορίας, ωστόσο η ιστορία της παρέμενε μέχρι σήμερα άγνωστη. Η αποκάλυψή της σε αυτό το άρθρο φανερώνει μία ακόμη έκφραση ανιδιοτελούς προσφοράς μετά την εγκατάσταση των Αρμενίων προσφύγων στη Νίκαια, αποτελώντας ταυτόχρονα την άκρη του νήματος που θα ξετυλίξει τη ζωή ενός σπουδαίου καλλιτέχνη.

Το αριστουργηματικό αυτό έργο τέχνης φέρει την υπογραφή του γνωστού ζωγράφου, γραφίστα και αγιογράφου Κρικόρ (Γρηγόριος) Τουφεξιάν, που έζησε και δημιούργησε στην Κοκκινιά έως τον θάνατό του το 1983. Γεννημένος το 1913 στη Σμύρνη, ήρθε πρόσφυγας στην Αθήνα το 1922.

Ακολουθώντας το έμφυτο ταλέντο του, φοίτησε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών. Ασχολήθηκε επαγγελματικά με τις γραφικές τέχνες, με αξιοσημείωτη συγχρόνως πορεία στη ζωγραφική και στην έρευνα¹.

Η ανέγερση της νέας εκκλησίας τη δεκαετία του 1930 ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τους νεοεγκατεστημένους πρόσφυγες, που θα έβλεπαν την τόσο δοκιμασμένη πίστη τους να αποκτά νέες ελπίδες κάτω από μια ιερή σκεπή. Αυτό απαιτούσε σίγουρα πάθος και συλλογική εργασία, ειδικότερα για τους (πρώην) κατοίκους της Καλλίπολης, που είχαν καταφέρει να σώσουν και να μεταφέρουν τα ιερά κειμήλια από την εκκλησία Σουρπ Τορός (Αγίων Θεοδώρων) της Μικράς Ασίας.

Ο καθένας συνέβαλε με τον τρόπο του, και ο Τουφεξιάν με την τέχνη του. Με δική του πρωτοβουλία, φιλοτέχνησε και χάρισε την εικόνα της Παναγίας που θα κοσμούσε το ιερό της εκκλησίας. Βρήκε την έμπνευση στην ιταλική Αναγέννηση, ένα καλλιτεχνικό ύφος που τον εξέφραζε, και έτσι δημιούργησε μια νέα Μαντόνα, έχοντας ως πρότυπο την «Παναγία της Καθέδρας»² (Madonna della Seggiola) του σπουδαίου ζωγράφου και αρχιτέκτονα της Αναγέννησης Ραφαήλ Σάντσιο ντα Ουρμπίνο (1483-1520).

Ο Ραφαήλ, ένας από τους επιφανέστερους καλλιτέχνες της εποχής του, με έργα και τοιχογραφίες σε ναούς και παλάτια του Βατικανού και της Φλωρεντίας, είχε φιλοτεχνήσει δεκάδες πίνακες που απεικονίζουν την Παναγία. Η «Παναγία της Καθέδρας» είναι γνωστή για την απόλυτα ανθρώπινη υπόσταση των θείων μορφών και τη στοργικότητα που διακρίνει τη μητέρα Παναγία.

Το έργο χρονολογείται το 1513-1514, και σήμερα βρίσκεται στο Παλάτσο Πίτι της Φλωρεντίας. Τριάντα ενός ετών ήταν ο Ραφαήλ όταν ζωγράφισε την «Παναγία της Καθέδρας», είκοσι ενός ετών ο Τουφεξιάν όταν δημιούργησε την παραλλαγή της.

Δεν είναι σκοπός μα ούτε αρμοδιότητά μας η σύγκριση και η κριτική έργων τέχνης. Θα περιοριστούμε μόνο σε απλές παρατηρήσεις σε σχέση με τα χαρακτηριστικά και τις ομοιότητες των έργων:

Η Παναγία του Ραφαήλ, λάδι σε ξύλο, έχει κυκλικό σχήμα, με διάμετρο 71 εκατοστών. Η Μαρία απεικονίζεται καθισμένη, με το παιδί στην αγκαλιά της. Και οι δύο στρέφονται προς τον θεατή, αλλά ενώ η Μαρία κοιτάζει ευθεία, το παιδί φαίνεται να κοιτάζει προς ένα πιο μακρινό σημείο. Στο έργο απεικονίζεται επίσης ο Άγιος Ιωάννης —βρέφος που με τα μικρά του χέρια ενωμένα προσεύχεται προς την κατεύθυνση του ζευγαριού.

Η στρογγυλή σύνθεση, η προσομοίωση περιστροφικής κίνησης, οι ζεστοί τόνοι και τα τρυφερά βλέμματα χαρίζουν γλυκύτητα και αρμονία.³

Το έργο του Τουφεξιάν, ορθογώνιο, με διαστάσεις περίπου 160 εκατοστά x 110 εκατοστά, σχεδιασμένο σε μεγαλύτερη κλίμακα προφανώς για τις αναλογίες της εκκλησίας, είναι λάδι σε ξύλο και έχει διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση, αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες περί συντήρησής του. Χρονολογείται το 1934, οπότε συμπίπτει και με τον καθαγιασμό του ναού. Η εικόνα είναι ενσωματωμένη μέσα στην ξύλινη κατασκευή του τέμπλου και κλειστή από την πίσω πλευρά. Τα δύο τελευταία στοιχεία ενισχύουν τη θεωρία ότι η εικόνα φτιάχτηκε ad hoc για την εκκλησία του Σουρπ Αγκόπ.

Ο Τουφεξιάν αποδίδει με την προσωπική του τεχνοτροπία την αρμονία και το στοργικό ύφος που απορρέεται από την Παναγία του Ραφαήλ. Αυτό που ξεχωρίζει είναι η διαφορετική χροιά δέρματος της Μαρίας και του βρέφους, που φαίνεται να είναι πιο μελαμψή, πιο ανατολίτικη, πιο αρμενική! Δεν εμφανίζεται ο Άγιος Ιωάννης, αλλά στα δεξιά της εικόνας φαίνεται ίσως κάποιος βωμός εκκλησίας ή κολώνες. Το μεγάλο ύψος της εικόνας επιτρέπει στον ζωγράφο να απεικονίσει ολόκληρο το κάθισμα και τα πόδια της Παναγίας.

Οι λεπτομέρειες στον μανδύα της Μαρίας, στα κρόσια και στις πτυχώσεις του ρούχου φανερώνουν τη μαεστρία και την έμφαση στη λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει τον καλλιτέχνη.

Η υπογραφή, βαλμένη με λεπτότητα κοντά στα πόδια της ώστε να μην εμποδίζει τη συνοχή του έργου, λέει στα αρμενικά «Κ. Τουφεξιάν Κοκκινιά 1934» (Գ. Թիւֆէնքճիեան Քոքիննիա 1934). Στο κάτω μέρος της εικόνας υπάρχει μια επιγραφή, πιθανότατα ζωγραφισμένη εκ των υστέρων από κάποιον χορηγό ή ευεργέτη της εκκλησίας, όπου αναγράφεται η φράση «Ανάμνηση από τον Νεργκίς Γοργοριάν» (Յշտկ Նէրկիզ Ղորղորեանէ).

Η απόλυτη εναρμόνιση μιας εικόνας με αναγεννησιακό ύφος στο περιβάλλον της αρμενικής εκκλησίας, που είναι συνήθως λιτή ως προς την εικονογραφία, μπορεί να θεωρηθεί ως μια καλλιτεχνική καινοτομία για την εποχή της.

1. Εκτενέστερο αφιέρωμα στη ζωή και στο έργο του Κρικόρ Τουφεξιάν θα ακολουθήσει σε επόμενο τεύχος των «Αρμενικών».
2. Ευχαριστώ πολύ τη Μαρία Πούλου για τις συμβουλές σε θέματα τέχνης καθώς και για το ενδιαφέρον της.
3.https://www.analisidellopera.it/madonna-della-seggiola-raffaello, https://www.trepassiperfirenze.com/post/immagine-di-materna-dolcezza-la-madonna-della-seggiola-di-raffaello-sanzio

Tweet

Share