Οι Χάι-χορώμ

(Ορθόδοξοι Αρμένιοι) της Βιθυνίας

του Γκεβόργκ Καζαριάν

Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2015, τεύχος 86

Το πρώτο μεγάλο κύμα των Αρμενίων προσφύγων έφτασε στην Βιθυνία το 1400. Μετά την καταβολή της Σεβάστειας (Μικρά Αρμενία) από τον αιματηρό Ταμερλάνο, 400 αρμενικές οικογένειες για να σώσουν την ζωή τους, εγκαταστάθηκαν στην Βιθυνία και ίδρυσαν τον οικισμό Τονικασέν (μετέπειτα Αδαπαζάρ). Στην συνέχεια οι νέοι πρόσφυγες από το Μαράς της Κιλικίας ίδρυσαν το Αρμάς. Το 1409 έφτασαν στην Βιθυνία 1506 οικογένειες των Χάι-Χορώμ1 – Ορθόδοξων (Χαλικηδονίων) Αρμενίων οι οποίες εγκαταστάθηκαν κοντά στο βουνό Γκέιβε.

Το δεύτερο μεγάλο κύμα της προσφυγιάς ακολούθησε στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αι., όπου οι δεινοπάθειες οι οποίες συνόδεψαν τους περσοτουρκικούς πολέμους για την κυριαρχία στην Αρμενία.Οι λεηλασίες και βιαιοπραγίες των ανταρτών Τζελαλήδων, η ερήμωση της χώρας και η φρικτή πείνα ανάγκασαν ένα μεγάλο μέρος του αρμενικού λαού να εγκαταλείψει τις πατρικές εστίες και να μετακινηθεί προς τις δυτικές περιοχές της Μ. Ασίας και την Ελλάδα. Μερικές ομάδες των προσφύγων Αρμενίων εγκαταστάθηκαν στην Βιθυνία. Ανάμεσά τους ήταν και οι Χάι-Χορώμ του χωριού Αγπμεράκ ή Μιδζινγκέγ (Μεσοχώρι, τουρκ. Ορτάκιοϊ) της περιοχής του Ακν2 (τουρκ. Εγκίν) και σχεδόν όλοι οι Χάι-Χορώμ του χωριού Χογούς της περιοχής του Γιερζνκά. Οι πρόσφυγες αυτοί ίδρυσαν το χωριό Ορτάκιοϊ της Βιθυνίας, το οποίο απείχε από την πρωτεύουσα της Βιθυνίας Νικομήδεια (Ιζμίτ) 75 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά. Την ίδια περίοδο εγκαταστάθηκαν στην Βιθυνία και οι Χάι-Χορώμ του χωριού Χουτί (Χουδί) της περιοχής του Καμάχ, οι οποίοι ίδρυσαν το ομώνυμο χωριό της Βιθυνίας. Το Χουδί απείχε από το Ορτάκιοϊ 3 χμ. ανατολικά και από τη Νικομήδεια 48 χμ. νοτιοανατολικά.

Το 1850, ο Χάι-Χορώμ Χατζή-Αναστάς Μιρακογλού (1820-1903) από το Χουδί ίδρυσε το χωριό Μπουρχανιέ, στο οποίο κατοίκησαν 65 οικογένειες αποίκων του Χουδίου. Οι Χάι-Χορώμ ζούσαν επίσης στα χωριά Κιούπ, Σασλί, στον σταθμό Γκέιβε και σε μια από τις συνοικίες του Αδαπαζάρ. Τα χωριά αυτά ανήκαν στην υποδιοίκηση του Γκέιβε, ενώ εκκλησιαστικά στην Μητρόπολη της Νίκαιας.

Στην ίδια επαρχία του Ιζμίτ, αλλά στην υποδιοίκηση της Κάνδρας, γύρω στα 1744-1753 ιδρύθηκαν τα Χάι-Χορώμ χωριά Παπάζ, Λεβέντ, Καντάρ και Ασαά (Βαρί Γιούγ) τα οποία ήταν γνωστά με κοινή ονομασία «Φουντουκλί». Εκκλησιαστικά το Φουντουκλί άνηκε στην Μητρόπολη του Χαλκηδόνα.

Η Βιθυνία γνώρισε νέα κύματα μεταναστεύσεων των Χάι-Χορώμ του Ακν κατά τα μέση του 19ου αι. όταν γύρω στις 50 οικογένειες του χωριού Μουσεγκά μετανάστευσαν στο Γκέιβε. Μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 σχεδόν ο μισός πληθυσμός του χωριού Τζοράκ - 55 οικογένειες μετανάστευσαν στο Ορτάκιοϊ και Γκέιβε. Μετά λόγω περαιτέρω μετανάστευσης το Τζοράκ σχεδόν άδειασε.

Από τα τέλη του 19ου αι. στα πλαίσια της «Μεγάλης Ιδέας των Ελλήνων» άρχισε ο εξελληνισμός των Χάι-Χορώμ ο οποίος είχε θλιβερά αποτελέσματα. Δημιουργήθηκαν και κυκλοφόρησαν οι ιστορίες για την δήθεν ελληνική καταγωγή των Χάι-Χορώμ και αυτοί ανακηρύχτηκαν «Αρμενόφωνοι Έλληνες». Με πρόστιμα απαγορεύτηκε η χρήση της αρμενικής γλώσσας (προπαντός στα σχολεία και δημόσιους χώρους).Χάλασαν οι καλές σχέσεις των Ορθοδόξων και των Αποστολικών Αρμενίων...

Το 1910 στο Ορτάκιοϊ ζούσαν 750 οικογένειες των Χάι-Χορώμ και στην ξεχωριστή συνοικία 190 οικογένειες Αρμενίων, μελών της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας. Την ίδια περίοδο στο Χουδί ζούσαν 250 οικογένειες Χάι-Χορώμ, ενώ σε μία ξεχωριστή συνοικία 70 τουρκικές οικογένειες. Το Μπουρχανιέ και το Σασλί είχαν 40, ενώ το Κιούπ 55 Χάι-Χορώμ οικογένειες. Στο Φουντουκλί κατοικούσαν συνολικά 323 οικογένειες των Ορθοδόξων και 16 οικογένειες των Αποστολικών Αρμενίων.

Στις αρχές του 20ου αι. οι κοινότητες της Βιθυνίας ήταν οικονομικά ακμάζουσες. Από τις οικογένειες των Χάι-Χορώμ είναι γνωστές οι Σεργισεάντς, Γιεγεγκεάντς, Τοσουνεάντς, Τερζεάντς, Καραπετεάντς, Χατσατουρεάντς, Τοπαλεάντς κ.α. Στις νέες γενεές ολοένα διαδινόταν η ελληνική γλώσσα (με απαράδεκτα βίαιες μεθόδους), ενώ το θέμα της παιδείας των Χάι-Χορώμ απασχολούσε τους υψηλότερους κύκλους. Σε συνθήκες που η τουρκική πίεση στους Χριστιανούς γινόταν ολοένα απειλητική, οι ηγέτες των Ελλήνων και των Αρμενίων συνειδητοποίησαν την ανάγκη της συνεργασίας και συμπαράστασης. Την 1η Ιανουαρίου του 1912 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ο οποίος είχε συγγενικές σχέσεις με τους Βιθυνούς Χάι-Χορώμ, ζήτησε από τον Αρμένιο Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη, να δεχτούν στην Αρμενική Θεολογική Ακαδημία του Αρμάς (στην Ι. Μ. Παναγίας Αρμάς της Νικομήδειας) νέους Χάι-Χορώμ. Ο Πατριάρχης Ιωάννης συμφώνησε πρόθυμα. Η γενιά αυτή θα γινόταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο χριστιανικών κοινοτήτων προς την κατεύθυνση της τελικής εκκλησιαστικής ένωσης.

Δυστυχώς η ιστορία πρόλαβε αυτά τα σχέδια. Το 1915 οι Αποστολικοί Αρμένιοι του Ορτάκιοϊ (και των διπλανών χωριών) πήραν τον δρόμο των καραβανιών του θανάτου και η συνοικία τους ερήμωσε για πάντα. Οι Χάι-Χορώμ περίμεναν και αυτοί από μέρα σε μέρα την ίδια φοβερή τύχη. Ο θάνατος και η καταστροφή θα χτυπούσαν την πόρτα τους λίγο αργότερα. Στις 13 Απριλίου του 1920, την Λαμπρή Τρίτη, άρχισε ο Γολγοθάς του Ορτάκιοϊ. Ο κεμαλικός στρατός περικύκλωσε το χωριό και άρχισε με κανόνια να το βομβαρδίζει. Οι οπλισμένοι άντρες άρχισαν πυροβολισμούς κατά των Τούρκων, αλλά μετά από τρεις μέρες αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα βουνά. Το Ορτάκιοϊ παραδόθηκε στον εχθρό, ο οποίος ήδη είχε κάψει αρκετά σπίτια και είχε σκοτώσει περίπου 200 άτομα. Κατά το πρόσταγμα των Τούρκων οι κάτοικοι του Ορτάκιοϊ εγκατέλειψαν το χωριό τους και πήγαν στα γειτονικά χωριά, αλλά μετά από λίγες μέρες γύρισαν και πάλι πίσω.

Στα μέσα του Μαΐου ακολούθησε η δεύτερη επίθεση του εχθρού. Ένα πρωινό οι Τούρκοι άρχισαν πυροβολισμούς και μπαίνοντας στο χωριό άρχισαν να λεηλατούν και να σφάζουν τους κατοίκους. Έπιασαν 200 άντρες, τους πήραν τα χρήματα, τους γύμνωσαν και τους έκαψαν μέσα στην εκκλησία του Αγ. Γεωργίου. Καίγοντας το χωριό και σφάζοντας, οι Τούρκοι αποχώρησαν, ενώ οι χωριάτες προσπαθούσαν να επιζήσουν μέσα στην στάχτη και τα ερείπια.

Η τρίτη και οριστική καταστροφή του Ορτάκιοϊ έγινε περίπου σε δύο μήνες, το καλοκαίρι του 1920. Όταν η συμμορία του αρχηγού των κεμαλικών τσετών Γκιαβούρ Αλή κατέστρεψε εντελώς το χωριό. Την ίδια τραγική τύχη είχαν και τα άλλα χωριά, το Χουδί, το Φουνδουκλί, το Μπουρχανιέ... Κατά την μαρτυρία του Β. Αδαμαντιάδη: «Ὁλόκληρος ὁ πληθυσμὸς αὐτός...μὲ δεκαπέντε χιλιάδες περίπου κατοίκους συνεσωρεύθη... εἰς τὰ χάνια τὰ εὐρισκόμενα παρὰ τὸ Καρὰ Τσάϊ (Σαγγάριον). Ἐκεῖ ἐβασανίσθησαν, ἠτιμάσθησαν καὶ ἐν τέλει κατεσφάγησαν ἀπὸ τοὺς τσέτες οἱ ὁποῖοι εἴχαν ὡς συμπαραστάτας τὸν ἐγχώριον τουρκικὸν πληθυσμόν.

Ἐπὶ τριήμερον λέγεται ὅτι διήρκησεν ἡ σφαγή. Τὰ ὑπολείμματα τοῦ πληθυσμοῦ τὰ τυχὸν διαφυγόντα εῖς τὰ πέριξ δάση κατεδιώχθησαν τῇ βοηθείᾳ κυνῶν καὶ τυχὸν συλλαμβανόμενα ἀκρωτηριάζοντο μετὰ τὸν ἀτιμασμόν των».

Από την φρικτή αυτή κατάληξη γλίτωσαν ελάχιστοι. Από τους περίπου 600 κατοίκους του Μπουρχανιέ επέζησαν μόνο 50 άτομα. Η κοινοτική και η ιδιωτική περιουσία των Χάι-Χορώμ, που καταπατήθηκε από την Τουρκία, λογαριαζόταν σε 2.070.000 και 15.400.000 τουρκικές χάρτινες λίρες, αντίστοιχα. Σήμερα ελάχιστα ερείπια μαρτυρούν την ύπαρξη Χριστιανών που ζούσαν στην περιοχή μόλις πριν από 100 χρόνια...

¹Το «Χάι» στα αρμενικά σημαίνει «Αρμένιος», ενώ το «Χορώμ» -«Ρωμιός», δηλαδή «Ορθόδοξος», «μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας». Άρα είναι μεγάλο λάθος να μεταφράσει κανείς το «Χάι-Χορώμ» ως «Αρμενόφωνος Έλληνας».

²Για τους Χάι-Χορώμ του Ακν βλ. Καζαριάν Γκ. «Οι Χάι-Χορώμηδες. Οδοιπορικό στην ιστορία των Αρμενίων-Ρωμαίων του Ακν», Αρμενικά, 73 (Απρ. – Ιούν. 2012), σ. 46-49.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αδαμαντιάδη Βεν., «Ἔκθεσις ἐπὶ τῆς εῖς ἀνθρώπινας ὑπάρξεις καὶ εῖς χρήμα ἀπώλειας συνεπείᾳ τῆς ἐκριζώσεως τοῦ ἑλληνισμού τῆς βορειοδυτικής Μικράς Ἀσίας», Μικρασιατικά Χρονικά 7 (1957).

Μπαρτικιάν Χρ., «Οι Χάι-Χορώμ (οι Χαλκηδόνιοι Αρμένιοι) στα ελληνικά περιοδικά», Ιστορικό-φιλολογικό περιοδικό, αριθ. 3, 2008 (στα αρμενικά).

Χασιώτη Ιω. Κ. Αδελφά έθνη εν μέσω θυέλλης: Αρμένιοι και Έλληνες στις μεγάλες κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος (1856-1914), University Studio Press Θεσσαλονίκη 2015.

Χατζηγεωργίου Χρ., Τὸ Ὀρτάκιοϊ Βιθυνίας. Ἁι σφαγαί και ἡ ξεθεμελίωσις αὐτῶν, Ἀθήναι 1965.

Tweet

Share