Ερβέ Ζωρζελέν

   Όπως το βιώνουν οι Αρμένιοι απανταχού στη Διασπορά, σε όποια εστία κι αν βρίσκονται σήμερα, η παρουσία σχολείων αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα πολιτισμικής σταθερότητας, καθώς αυτά αποτελούν τη μήτρα προετοιμασίας μελλοντικών στελεχών για τις κοινοτικές δομές.

Η κατάσταση στη Σμύρνη πριν από το 1915 ή το 1922 δεν ήταν διαφορετική. Τα πρώτα κείμενα με εθνική/εθνικιστική συνείδηση τονίζουν τον κίνδυνο της πολιτισμικής αφομοίωσης στο ελληνόφωνο περιβάλλον του μεγάλου λιμανιού του Αιγαίου. Ο πάτερ Αγκόπ Κοσιάν, στην ογκώδη δίτομη μονογραφία του για τους Αρμένιους της Σμύρνης και των πέριξ (Βιέννη, τυπογραφείο των Μεχιταριστών, 1899), προειδοποιεί τους αναγνώστες ότι ο γλωσσικός εξελληνισμός των Σμυρναίων Αρμενίων ή και ο εκγαλλικισμός τους βρίσκεται, τουλάχιστον σε μερικούς κύκλους, σε προχωρημένο στάδιο.

Η Σμύρνη ήταν μια πολιτεία με πληθώρα ευκαιριών για μόρφωση και εκπαίδευση. Η θεαματική δημογραφική, οικονομική, και προπαντός εμπορική εξέλιξή της ευνόησε και απαίτησε τη βελτίωση της θεσμικής εκπαίδευσης για όσους νοιάζονταν για την παιδεία των απογόνων τους. Η από δημογραφικής άποψης ταπεινή αρμενική κοινότητα στη Σμύρνη, περίπου 10.000 ψυχές, βρισκόταν σε σμυρναίικο αστικό πλαίσιο που εξίσου μεριμνούσε και φρόντιζε να μάθουν γράμματα τα παιδιά. Ήδη από τον 17ο αιώνα, αξιοσημείωτη ήταν η εκπαιδευτική προσφορά σε καθολικό και γαλλόφωνο πλαίσιο, δεδομένου ότι η γαλλική γλώσσα, δηλαδή η γλώσσα της διακοινοτικής και διεθνούς επικοινωνίας που κυριαρχούσε στην Εγγύς Ανατολή εκείνη την εποχή, επέτρεπε την πρόσβαση σε ορθολογικούς τρόπους σκέψης και σε επαγγελματικές δεξιότητες για τη διεξαγωγή και διεκπεραίωση των εμπορικών δραστηριοτήτων.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, το εκπαιδευτικό τοπίο αλλάζει στη Σμύρνη. Στη γαλλόφωνη καθολική παράδοση προστίθενται και άλλες προσφορές από τη Δύση, όπως η αγγλόφωνη —αμερικανικής προέλευσης— προτεσταντική εκπαίδευση. Οι ντόπιοι όμως αντιδρούν, όπως και το οθωμανικό κράτος, και προσπαθούν να δημιουργήσουν αντίβαρα. Εννοείται ότι η παρακολούθηση μαθημάτων και η κοινωνικοποίηση των παιδιών των Σμυρναίων σε σχολεία δυτικής έμπνευσης αποτελούσε για τους γηγενείς πληθυσμούς μια μορφή επέμβασης στον τοπικό πολιτισμό με την οποία δεν συμφωνούσε ο κάθε Σμυρναίος, ή μάλλον η κάθε κοινοτική ελίτ. Σύμφωνα με το σκεπτικό τους, η δυτικότροπη εκπαίδευση συνιστούσε απειλή, διότι ελλόχευε ο κίνδυνος προσηλυτισμού των νέων προς τους καθολικούς ή διαμαρτυρομένους, με αποτέλεσμα παντού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Ελληνορθόδοξοι, Αρμένιοι και Εβραίοι να πολλαπλασιάζουν και να εκσυγχρονίζουν τη θεσμική τους εκπαιδευτική προσφορά για τα τέκνα τους. Το αυτό συνέβη επίσης και στη Σμύρνη.

Με τη συμβολή της οικογένειας Αμπρογιάν, ιδρύθηκε το πρώτο αρμενικό σχολείο αρρένων στην αρμενική συνοικία «Χαϊνότς», κατά τα τέλη του 18ου αιώνα. Το σχολείο ονομάστηκε «Μεσροπιάν», στη μνήμη του δημιουργού της αρμενικής αλφαβήτου (Μεσρόπ Μαστότς, 405μ.Χ.).Επρόκειτο αρχικά για ένα μικρό ξύλινο κτήριο με ταπεινές φιλοδοξίες και περιορισμένα αποτελέσματα. Ένα καινούργιο κτήριο χτίστηκε το 1825 κοντά στον ναό του Αγίου Στεφάνου. Αυτή η δομική βελτίωση έγινε μετά από κοινοτική απόφαση και χάρη στην υποστήριξη και στις προσπάθειες του δραγουμάνου του προξενείου της Αγγλίας Κρικόρ Μπαμπογιάν Αγά.

Η έμφαση της διδασκαλίας εστιάζεται καταρχάς στην αρμενική κλασική γραμματεία και στη θρησκευτική εκπαίδευση των παιδιών, δεδομένου ότι ο πρώτος διδάσκαλος ήταν κληρικός. Το 1831 αναλαμβάνει δάσκαλος ένας άλλος κληρικός, ο οποίος είχε σπουδάσει αρχιτεκτονική στην Ευρώπη. Τα αρμενόπουλα διδάσκονται την αρμενική, τουρκική και ιταλική γλώσσα. Η ιταλική είχε εμπορική σημασία, για όσο καιρό πόλεις όπως η Βενετία ή η Τεργέστη ήταν σπουδαία εμπορικά κέντρα. Κατά τη δεκαετία του 1830, η γαλλική γλώσσα μπήκε στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, χάρη στον εύπορο έμπορο Μπεντρός Γιουσουφιάν Αγά, ο οποίος έκανε σημαντική δωρεά για να διδαχθεί επιπροσθέτως και η αγγλική.

Οι ανάγκες εξωστρέφειας της καινούργιας θεσμικής εκπαίδευσης έρχονταν σε αντίθεση με τις παραδοσιακές αντιλήψεις των κληρικών. Ο Αρμένιος επίσκοπος Καπριέλ, ο οποίος ήταν συγχρόνως πατριάρχης της Ιερουσαλήμ, προσπάθησε να εμποδίσει τη διδασκαλία των δυτικών γλωσσών. Η γαλλική, ως γλώσσα της Γαλλικής Επανάστασης και του αγνωστικιστικού Βολταιρισμού, δεν ήταν επιθυμητή σύμφωνα με τη λογική των συντηρητικών κληρικών. Ωστόσο, οι απόψεις του εμπορικού αστικού στρώματος ήταν εκείνες που τελικά επικράτησαν.

Η χρυσή περίοδος του σχολείου «Μεσροπιάν» τοποθετείται από τον μονογράφο πάτερ Κοσιάν στο διάστημα 1831-1845. Το 1845, το κτήριο κάηκε. Η διδασκαλία διακόπηκε για ένα ολόκληρο έτος. Έπειτα, η διεύθυνση του σχολείου περνάει από χέρι σε χέρι, μέχρι το 1866, οπότε η κατάσταση σταθεροποιείται. Διευθυντές του σχολείου υπήρξαν ο Στεπάν Εφέντη Βοσκάν και ο Ματεός Μαμουριάν. Το δεύτερο όνομα συνιστά ένδειξη των σχέσεων που αναπτύχθηκαν τότε μεταξύ της παιδαγωγικής σφαίρας και του τομέα του Τύπου, αφού πρόκειται για την οικογένεια που διηύθυνε για πολλά έτη το περιοδικό «Αρεβελιάν Μαμούλ» (ανατολικός Τύπος), το οποίο διαβαζόταν παντού από τον μορφωμένο αρμενικό κόσμο.

Έμφαση δόθηκε στην αρμενική δημοτική γλώσσα και στη γαλλική. Το 1875, το σχολείο Μεσροπιάν γιορτάζει την 50ή επέτειό του, και η κοινότητα εκφράζει την ικανοποίησή της τόσο για την αύξηση του αριθμού των μαθητών, ο οποίος έφτασε τους 300, όσο και για τον σύγχρονο χαρακτήρα της προσφερόμενης εκπαίδευσης. Ως πρόσθετο στοιχείο, το σχολείο μεταβάλλει το καθεστώς του και απαιτεί πλέον την καταβολή διδάκτρων. Το γεγονός αυτό αποτελεί σαφή ένδειξη ανόδου του κύρους του σχολείου και της έλξης που ασκούσε στις αρμενικές οικογένειες.

Το σχολείο διαγράφει μια διαρκή ανοδική πορεία και εξελίσσεται σε ένα πλήρες και ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό συγκρότημα για όλες τις βαθμίδες, από τον βρεφικό σταθμό έως το λύκειο. Οι αρχικές κτηριακές υποδομές καθίστανται ανεπαρκείς, και ως εκ τούτου δεν αντιστοιχούν πλέον στα κριτήρια υγιεινής και ασφάλειας εκείνης της εποχής. Με δωρεά του πασίγνωστου έμπορου Σπαρταλιάν χτίστηκε καινούριο κτήριο, που εντάσσεται στην τελευταία φάση της πολεοδομικής αρχιτεκτονικής της Σμύρνης.

Μόνο κάποιοι καθηγητές εξασφάλισαν τη συνέχεια της εκπαιδευτικής τους δραστηριότητας. Ο αριθμός μαθητών παρέμεινε ο ίδιος, ενώ ο αριθμός των διδασκόντων ανερχόταν περίπου σε 16. Η σταθερότητα και η ποιότητα του διδακτικού προσωπικού, όπως και της διεύθυνσης, παρέμεινε ένα εκ των κύριων ζητουμένων του ιδρύματος. Έτσι, κατά την εξελικτική του πορεία μέσα στην Οθωμανική και Τσαρική Αυτοκρατορία,το σχολείο Μεσροπιάν φρόντισε να επωφεληθεί από τη συγκυρία των θεσμικών αλλαγών, γεγονός που εν τέλει συνέβαλε στην αύξηση των εν δυνάμει καθηγητών και διευθυντών που υπηρέτησαν στα αρμενικά σχολεία.

Η εκπαίδευση των θηλέων ακολούθησε με κάποια χρονική καθυστέρηση την εκπαίδευση των αρρένων, λόγω των αντιλήψεων της εποχής. Όπως και σε άλλους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έτσι και για τους Οθωμανούς Αρμένιους έγινε σταδιακά ουσιώδες το ζήτημα της αναγκαιότητας της εκπαίδευσης των θηλέων, αντίστοιχα με εκείνη των αγοριών, για την από κοινού σφυρηλάτηση της αρμενικής εθνικής συνείδησης.

Σημειωτέον ότι κατά τη χρυσή εποχή του «Μεσροπιάν» δεν υπήρχε καμία μέριμνα για τις αρμενοπούλες. Το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών εμφανίστηκε μόλις το 1820 και ήταν περιορισμένο σε μαθήματα τα οποία διεξάγονταν σε αίθουσα του αρμενικού νοσοκομείου και με καθηγητή έναν ιερέα. Μετά την πρωτοποριακή ίδρυση τμημάτων θηλέων του «Μεσροπιάν», ακολουθούν παρόμοιες εκπαιδευτικές ενέργειες. Ένας εύπορος έμπορος, ο Αγκόπ Σαρκισιάν Αγάς, ήταν ο πρώτος που προχώρησε στη θεσμοθέτηση της εκπαίδευσης των θηλέων.

Το πρώτο σχολείο χτίστηκε την περίοδο 1830-35, το οποίο, όπως και το «Μεσροπιάν», καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1845. Το 1849, χάρη στη δωρεά μιας πλούσιας Σμυρναίας, της Χριψιμέ Γκοσταντιάν, χτίστηκε καινούργιο σχολικό κτήριο που φέρει το όνομά της, «Χριψιμιάν». Καθίσταται φανερό ότι το εκπαιδευτικό σύστημα εξελίχθηκε χάρη στους ευεργέτες και στις ευεργέτιδες.

Τις περισσότερες φορές, η διεύθυνση του σχολείου θηλέων ήταν κοινή με εκείνη των αρρένων. Ωστόσο, το περιεχόμενο των μαθημάτων ήταν διαφορετικό, με έμφαση στα οικοκυρικά, όπως ράψιμο, πλέξιμο, εργασίες βελόνας… Όπως και με το «Μεσροπιάν», και τα κορίτσια έπρεπε να πληρώσουν δίδακτρααπό το 1877. Ο αριθμός των μαθητριών ήταν περίπου 200, αν και παρατηρούνταν μεγαλύτερη αστάθεια.

Αξίζει να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι η μη αρμενική εκπαιδευτική προσφορά αποτελούσε σημαντικό ανταγωνισμό για τα αρμενικά σχολεία. Η ελληνόφωνη εκπαίδευση δεν καλωσόριζε εύκολα μη Ρωμιούς. Αρμένισσες πήγαιναν όμως στο Ομήρειον. Σε κάθε περίπτωση, τα καθολικά και προτεσταντικά ιδρύματα γοήτευαν περισσότερο τους Αρμένιους γονείς. Τα καθολικά σχολεία συνιστούσαν το έμβλημα της ημι-αποικιοκρατικής κοινωνίας του κοσμοπολιτισμού στην Ανατολική Μεσόγειο. Ενδιάμεση προσφορά που παρέμεινε, όμως, περιορισμένη όσον αφορά τον αριθμό των μαθητών ήταν το σχολείο του περίφημου τάγματος των καθολικών Μεχιταριστών της Βιέννης, το οποίο ιδρύθηκε το 1854. Επρόκειτο για κλασικές εστίες κοινωνικοποίησης των ανώτερων αστικών στρωμάτων που είχαν σχέσεις, έστω και μόνο σε συμβολικό επίπεδο, με τη γαλλόφωνη Ευρώπη της Belle-Époque.

Η παρουσία —για κάποιο χρονικό διάστημα τουλάχιστον— των πρώτων σχολείων αμερικανικής έμπνευσης κοντά ή μέσα στην αρμενική συνοικία, όπως το «American Collegiate Institute for Girls»και το «American Collegiate Institutefor Boys»,δεν ήταν τυχαία. Οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι ήταν πολύ δραστήριοι σε ιστορικές αρμενικές περιοχές, και προσέφεραν μια προοπτική πρόσδεσης με την τότε καινούργια μεγάλη δύναμη, ή ακόμα και μια προοπτική μετανάστευσης σε ασφαλή τόπο πέρα από τον Ατλαντικό. Οι Οθωμανοί Αρμένιοι ήταν πλέον επιφυλακτικοί, ιδίως μετά από τις σφαγές των 1894-1896, οι οποίες, αν και δεν έλαβαν χώρα στη Σμύρνη, ήταν γνωστές ανάμεσα στους Αρμένιους της πόλης. Η Σμύρνη αποτελούσε μια κομβική πόλη την οποία επισκέπτονταν φιλικά, και αρκετά συχνά, όλοι οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων.

Συνοψίζοντας επιγραμματικά το ζήτημα της εκπαίδευσης των Αρμενίων στη Σμύρνη, επισημαίνουμε ότι τα στατιστικά δεδομένα της παρεχόμενης θεσμικής εκπαίδευσης μας δίνουν σημαντικές και πλούσιες πληροφορίες για να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για τις έγνοιες των Αρμενίων γονέων στην πόλη. Η αρμενική ελίτ επιθυμούσε ακόμα πιο εκτενώς να συνδυάσει την καλλιέργεια των αρμενικών γραμμάτων με την ένταξη στην κοσμοπολιτική εμπορική πολιτεία όπου ζούσαν. Το γόητρο των αμερικανικών σχολείων και η έλξη που προκαλούσαν στις μεγαλοαστικές οικογένειες αποτελούσαν μακροπρόθεσμα δυσμενή οιωνό για την ασφαλή ύπαρξη των Αρμενίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γενικά, και στη Σμύρνη ειδικότερα.

Tweet

Share