Ζακ Νταματιάν

Το Αφιόν Καραχισάρ αποτέλεσε ορόσημο για τη Μικρασιατική Εκστρατεία, καθώς η ήττα του ελληνικού στρατού έκρινε οριστικά την τύχη του πολέμου αλλά και τη μοίρα των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Στις αρχές του 20ού αιώνα, στην ορεινή αυτή πόλη υπολογίζεται ότι ζούσαν περίπου 10.000 Αρμένιοι. Η ίδρυσή της ανάγεται στα βάθη των αιώνων και αποδίδεται σε Μακεδόνες αποίκους μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου. Η αρχαία ελληνική ονομασία της πόλης ήταν Ακροϊνόν/Ακροηνόν. Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Λέων ο Γ΄ ο Ίσαυρος, μετά τη νίκη του εναντίον των Αράβων το 740, τη μετονόμασε σε Νικόπολη. Το 1071, οι Σελτζούκοι την αποκαλούν Καρά Χισάρ (μαύρο κάστρο), από το αντίστοιχο αρχαίο κτίσμα που εκτεινόταν σε ηφαιστειακό βράχο πάνω από την πόλη. Το «Αφιόν» προστέθηκε λόγω της καλλιέργειας οπίου στην περιοχή.

Σύμφωνα με αναφορές, στα τέλη του 16ου αιώνα εγκαθίστανται στο Αφιόν Καραχισάρ επτά οικογένειες από το Αρτσάχ. Κατά την παράδοση, αυτοί είναι οι πρώτοι Αρμένιοι της πόλης, οι οποίοι συγκροτούν τον αρχικό πυρήνα της κοινότητας. Λέγεται ότι κάποτε ένας τοπικός βαλής έβγαλε διαταγή ότι όποιος μιλούσε αρμενικά θα του έκοβαν τη γλώσσα. Η διαταγή αυτή αναφέρεται και ως η αιτία που γενεές ολόκληρες Αρμενίων του Αφιόν Καραχισάρ μεγάλωσαν ως τουρκόφωνοι, διατηρώντας ωστόσο την εθνική και θρησκευτική τους συνείδηση. Αλλά και η ίδια η καθημερινότητα ήταν δύσκολη για τους κατοίκους της περιοχής, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής τοποθεσίας και του ψυχρού κλίματος. Κυκλοφορούσε και μια τοπική λαϊκή ρήση που τους προέτρεπε να μαζεύουν εγκαίρως ξύλα για τον χειμώνα.

Στο Αφιόν Καραχισάρ λειτουργούσαν οι ορθόδοξες αρμενικές εκκλησίες της Παναγίας και του Αγίου Τορός, μία ευαγγελική, ένα νηπιαγωγείο, τέσσερα δημοτικά σχολεία, τα δύο Γυμνάσια «Σαχακιάν» και ένα τυπογραφείο. Οι Αρμένιοι κατοικούσαν στον αστικό χώρο και ήταν κυρίως έμποροι, βιοτέχνες, τεχνίτες, αργυροχόοι και χρυσοχόοι. Ανθούσε η παραγωγή μαλλιού, η εξαγωγή λαδιού παπαρούνας, η επιπλοποιία, ενώ υπήρχε ορυχείο σιδήρου και λατομείο μαρμάρου.

Ξεχωρίζει η προσωπικότητα του γιατρού Αγκόπ Αραμπιάν, ο οποίος το 1907 συλλαμβάνεται από τις οθωμανικές αρχές, μαζί με άλλους Αρμένιους διανοούμενους, με την κατηγορία της συμμετοχής στην αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας κατά του «Κόκκινου Σουλτάνου» Αβδούλ Χαμίτ, που είχε οργανώσει δύο χρόνια νωρίτερα το Τασνάκτσουτιούν. Μετά από ενάμιση χρόνο φυλάκισης και βασανιστηρίων, αφήνονται όλοι ελεύθεροι, ύστερα από τη μεσολάβηση του Αρμενικού Πατριαρχείου και την καταβολή ενός σεβαστού τιμήματος.

Η κοινότητα δέχτηκε ισχυρά πλήγματα κατά τις χαμιτικές σφαγές (1895-96) και τη Γενοκτονία του 1915. Βρετανοί αιχμάλωτοι από τη Μάχη της Καλλίπολης κρατήθηκαν σε μια αρμενική εκκλησία. Τον Μάρτιο του 1919, στον σιδηροδρομικό σταθμό του Αφιόν Καραχισάρ, Αρμένιοι επιζήσαντες αναγνωρίζουν τον συνταγματάρχη Ισμαήλ Χακί Μπέη ως τον υπεύθυνο για τον βίαιο εκτοπισμό και θάνατο 40.000 περίπου συμπατριωτών τους στην έρημο Ντερ Ελ Ζορ.

Ο αιμοσταγής στρατιωτικός είχε αυτοανακηρυχθεί «θεός των Αρ­με­νί­ων», ενώ σε μια πρωτοφανή επίδειξη κτηνωδίας πυρπόλησε 18 βαγόνια, καίγοντας ζωντανά 300 ορφανά αρμενόπουλα. Οι Αρμένιοι τον συλλαμβάνουν και τον παραδίδουν στους Σκωτσέζους στρατιώτες της τοπικής βρετανικής φρουράς. Όταν καταφθάνει στην πόλη ο ελληνικός στρατός, οι Αρμένιοι, σύμφωνα με μαρτυρίες, τον υποδέχονται με ψωμί και αλάτι, στρώνοντας κόκκινο χαλί. Πολλοί τον ακολουθούν κατά την υποχώρησή του, αντιμετωπίζοντας τουρκικές επιθέσεις καθοδόν.

Τις τραγικές ημέρες του 1922 αναδεικνύεται η ηρωική μορφή του ιερέα Ντερ Γκαραμπέτ Μπαλιάν, ο οποίος μένει πιστός στο ποίμνιό του μέχρι τέλους. Μεταβαίνει στο Αφιόν Καραχισάρ με την οικογένειά του, λίγο πριν τον ξεριζωμό, προκειμένου να βαφτίσει τα αρμενόπουλα και να διακονήσει. Το 1922, όταν σπάει το μέτωπο, οι Έλληνες τού παρέχουν άμαξα για να διαφύγει, ο ίδιος όμως αρνείται να εγκαταλείψει την πόλη μέχρι να φύγει και ο τελευταίος Αρμένιος. Στο πλευρό του στέκεται ο γιος του Νισάν. Η σύζυγος και οι τέσσερις κόρες του, αφού βρίσκουν καταφύγιο σε ελληνική εκκλησία, περνούν στην Ελλάδα, και το 1946 επαναπατρίζονται στην Αρμενία. Η τύχη των δύο ανδρών παραμένει άγνωστη μέχρι τις μέρες μας. Προφανώς, το μυστήριο σχετικά με το τέλος τους έθρεψε τον μύθο του Ντερ Χατσαντούρ. Στοιχεία για τον βίο και την οικογένεια του Ντερ Γκαραμπέτ, μαζί με αντίστοιχο φωτογραφικό υλικό, παρατίθενται στο Μουσείο Γενοκτονίας του Τζιτζερναγκαπέρτ στο Γερεβάν. Ο πιο διάσημος ίσως επιζήσας του Αφιόν Καραχισάρ είναι ο Αρά Μπεκαριάν, που θα εξελιχθεί σε έναν από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της Αρμενίας.

Στην πόλη γεννήθηκε και ο πασίγνωστος οργανοποιός του Πειραιά Ζοζέφ Τερζιμπασιάν, ο οποίος κατέφθασε στην Ελλάδα κατά την παιδική ηλικία του ηλικία.

Τον προτιμούσαν οι κορυφαίοι δεξιοτέχνες του μπουζουκιού, ο Μανώλης Χιώτης τον αποκάλεσε «Στραντιβάριους του μπουζουκιού».

Με το κράτος σε διπλωματική απομόνωση, η μόνη υποστήριξη που είχε ο ελληνικός στρατός στο Αφιόν Καραχισάρ ήταν η παρουσία της Αρμενικής Λεγεώνας υπό τον στρατηγό Τορκόμ και του 5ου Σώματος Αρμενίων Εθελοντών του Αράμ «Γκαϊτζάκ» (αστραπή) Τερζιάν, που είχε λάβει τον βαθμό Ταγματάρχη του Ελληνικού Στρατού.

Η διάσπαση του μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ ουσιαστικά σφράγισε τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία σηματοδότησε το τέλος και της αρμενικής παρουσίας στην Ανατολία. Πολλοί από τους Αρμένιους του Αφιόν Καραχισάρ συνέχισαν τη ζωή τους στην Ελλάδα και στην Αρμενία, μεταφέροντας μνήμες από την πόλη, η οποία αποτέλεσε για εκείνους πατρίδα ανά τους αιώνες.

Πηγές:
Wikipedia: «Չերքէզեան, Կ. Աֆիօն Գարահիսարի հայ գաղթօճախը».
Χαουσπιάν, Μ. (1972). Η Σμύρνη στις φλόγες.
SANDJAK D’ AFION-KARAHISSAR - genocide - museum. am
Ραμαζιάν Σαμβέλ, «Ιστορία των αρμενο-ελληνικών στρατιωτικών σχέσεων και συνεργασίας».

Tweet

Share