Αφιέρωμα στις λησμονημένες Αρμένισσες ηρωίδες

Ακόμη μία Αρμένισσα φεμινίστρια, αγωνίστρια, συγγραφέας και ερευνήτρια φιλοξενείται σήμερα στις σελίδες μας, και της οφείλουμε τη μνημόνευση της δράσης και του έργου της. Η βιογραφία της Βαρτουή Καλαντάρ προέρχεται από το βιβλίο της ίδιας με τίτλο «Κεντρική φυλακή (Κωνσταντινούπολης) – Η πτέρυγα των γυναικών», από τις εκδόσεις Αράς, το οποίο συγκέντρωσε, επιμελήθηκε και προλόγισε η δρ Λέρνα Εκμεκτσίογλου, διδάκτορας του Αμερικανικού Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Μασαχουσέτης και λέκτορας ιστορίας και ανατολικών σπουδών.

Καραμπετιάν Βερζίν

H Βαρτουή Καλανταριάν γεννήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1895 στην Προύσα από γονείς εκπαιδευτικούς. Ο πατέρας της Ταβίτ Καλανταριάν, διδάσκαλος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ταγμένος στην πάταξη του εκτουρκισμού των Αρμενίων, περιφερόταν σε όλες τις αρμενικές επαρχίες με αυτόν τον σκοπό. Η μητέρα της Τακουή Μανισαλιάν, διευθύντρια στο αρμενικό σχολείο θηλέων της Τραπεζούντας, γνώρισε και παντρεύτηκε το 1889 τον Καλανταριάν, όταν εκείνος κατείχε θέση επιθεωρητή στα σχολεία της Τραπεζούντας.

Μετά τον γάμο, το ζευγάρι εγκατέλειψε την Τραπεζούντα και εγκαταστάθηκε στην Προύσα, όπου και ίδρυσαν το εκπαιδευτήριο Καλανταριάν, ακολουθώντας πρωτοπόρες παιδαγωγικές μεθόδους και ιδέες —πολύ πιθανόν να ήταν και το πρώτο μεικτό αρμενικό δημοτικό και γυμνάσιο σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αμέσως μετά την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908, ο Ταβίτ Καλανταριάν προήχθη σε γενικό επιθεωρητή όλων των αρμενικών σχολείων της οθωμανικής επικράτειας και η οικογένεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη.

Μεγαλωμένη με αυτό το οικογενειακό υπόβαθρο, το 1911 η Βαρτουή Καλαντάρ πήγε στη Λοζάνη για ανώτερες σπουδές στη φιλολογία και στην ιστορία, κατόπιν προτροπής του Αβεντίς Αχαρονιάν, οικογενειακού φίλου και μαθητή του πατέρα της. Γαλουχημένη από πολύ μικρή με την ιδέα της αυτονομίας και της ανεξαρτητοποίησης του αρμενικού λαού, βρέθηκε αμέσως μέσα στους ευρωπαϊκούς κύκλους των Αρμενίων σπουδαστών και των υψηλά ιστάμενων στελεχών της επαναστατικής ιδέας και ενστερνίστηκε την ιδεολογία τους. Εκείνη την εποχή, «συντηρητικοί επαναστάτες» θεωρούνταν οι διαδηλωτές που διαμαρτύρονταν δημόσια κατά της καταπίεσης και των βασανιστηρίων των Αρμενίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ οι «πραγματικοί επαναστάτες» υποστήριζαν την αφύπνιση των Αρμενίων και τον ένοπλο αγώνα κατά των σφετεριστών.

Μετά τη Λοζάνη, η Καλαντάρ, πολιτικοποιημένη και κατασταλαγμένη να γίνει λέκτορας ιστορίας, πήγε στο Πανεπιστήμιο του Λάιπτσιγκ της Γερμανίας για ανώτατες σπουδές. Οι σπουδές της διακόπηκαν δια παντός όταν επισκέφθηκε τους γονείς της στην Κωνσταντινούπολη και ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ήθελε να τους σταθεί μετά τον θάνατο του μικρότερου βιολονίστα αδελφού της, που σκοτώθηκε μόλις στα 17 του χρόνια σε τραγικό δυστύχημα.

Στις 15 Απριλίου 1915, οι τουρκικές αρχές εισέβαλαν στο σπίτι τους κατόπιν σκευωρίας και ύστερα από εξονυχιστικό έλεγχο βρήκαν την αλληλογραφία του πατέρα της με τον Αβεντίς Αχαρονιάν —υψηλό στέλεχος της Αρμενικής Επαναστατικής Ομοσπονδίας— και με τον αδελφό του δρ Οβανές Καλανταριάν, κάτοικο Λονδίνου και ενεργό μέλος στη διάδοση του αρμενικού ζητήματος μεταξύ των Βρετανών πολιτικών και της αριστοκρατίας. Κατέσχεσαν επίσης την αλληλογραφία της νεαρής Βαρτουή προς τους γονείς της, η θέση της οποίας επιβαρύνθηκε εξαιτίας ενός γράμματος που τους είχε γράψει για τη διάλεξη του «επαναστάτη» γιατρού και συγγραφέα Ρουπέν Σεβάκ προς τους Αρμένιους φοιτητές της Λοζάνης. Το γράμμα αυτό ήταν η απόδειξη που χρειάστηκαν για να τη χαρακτηρίσουν οπαδό και υποστηρικτή της αντιτουρκικής τάσης που είχε δημιουργηθεί εκείνη την εποχή.

Η Βαρτουή οδηγήθηκε μαζί με τους γονείς της στις φυλακές, και πέρασαν και οι τρεις από στρατοδικείο. Ο 70χρονος Ταβίτ Καλανταριάν καταδικάστηκε με την κατηγορία ότι «παρακινεί τα μικρά Αρμενόπουλα σε επιβλαβείς σκοπούς και διαθέσεις» ενώ η νεαρή Βαρτουή για «συμμετοχή στον αρμενικό εθνικό και απελευθερωτικό αγώνα». Η μητέρα της αφέθηκε ελεύθερη. Στην απολογία του, ο Ταβίτ ισχυρίστηκε ότι «εμείς οι Αρμένιοι το μόνο που θέλουμε είναι να συνεχίσουμε να κατοικούμε στα πατρογονικά μας εδάφη με ασφάλεια· να μπορούμε να ζούμε και να αναπτυσσόμαστε μέσα στην επικράτεια χωρίς τον φόβο της λεηλασίας και της σφαγής».

Η ατρόμητη Βαρτουή υπερασπίστηκε με σθένος τον εαυτό της τονίζοντας ότι η αλληλογραφία της ήταν προσωπική, και ζήτησε να αφεθεί ελεύθερος ο πατέρας της λόγω προχωρημένης ηλικίας. Η αρχική ετυμηγορία και για τους δύο ήταν ισόβια κάθειρξη στις φυλακές Τσορλού. Ωστόσο, ευτυχώς λήφθηκαν υπόψιν κάποια ελαφρυντικά, ενώ την τελική ετυμηγορία επηρέασε θετικά και η ρωσική υπηκοότητα του πατέρα που είχε περάσει και στην κόρη, αλλά κυρίως η εξωτερική πίεση προερχόμενη αφενός από τον βασιλιά Αλφόνσο της Ισπανίας μέσω του θείου της που ζούσε στο Λονδίνο, και αφετέρου από την ποιήτρια Ζαμπέλ Γεσαγιάν, που είχε καταφύγει στη Βουλγαρία —για να γλιτώσει τις φυλακίσεις της 24ης Απριλίου— και είχε επισκεφθεί την τσαρίνα Ελεωνόρα Ρόις του Κέστριτς ζητώντας την παρέμβασή της. Η ποινή φυλάκισης και των δύο μειώθηκε τελικά στα τρία χρόνια στις κεντρικές φυλακές της Κωνσταντινούπολης. Μερικούς μήνες μετά την αποφυλάκισή τους το 1918, ο πατέρας της Βαρτουή πεθαίνει εξαιτίας των κακουχιών που υπέστη στη φυλακή. Τον Οκτώβριο του 1918, χάρη στη συνθήκη του Μούδρου, οι Αρμένιοι της Κωνσταντινούπολης απολάμβαναν μια περίοδο ηρεμίας, αποφόρτισης και μεγαλύτερης ελευθερίας. Εκείνη την εποχή, η Βαρτουή με τη μητέρα της ίδρυσαν την Εταιρεία Αρμενίων Γυναικών, μια φεμινιστική οργάνωση που στόχευε στην ισότητα των γυναικών και στην περίθαλψη των ορφανών και των αναξιοπαθούντων της Γενοκτονίας.

Την ίδια εποχή, η Βαρτουή εργάστηκε για την οργάνωση «Χρυσή μέρα», μια εκστρατεία όπου Αρμένισσες γυναίκες δώριζαν τα χρυσαφικά τους στη νεοσύστατη ανεξάρτητη Αρμενία. Συνεργάστηκε επίσης με τον Ερυθρό Σταυρό στον έρανο υπέρ των Αρμενίων στρατιωτών που μάχονταν ενάντια στα κεμαλικά στρατεύματα.

Τότε ήταν που ξεκίνησε και τα πρώτα της βήματα στη συγγραφή κειμένων και δοκιμίων μέσω του αρμενικού φεμινιστικού περιοδικού «Χάι Γκιν» (Αρμένισσα γυναίκα) της φεμινίστριας, συγγραφέα, ποιήτριας, δημοσιογράφου και εκδότριας Χαϊγκανούς Μαρκ.

Τη διεθνή αναγνώριση της αρμενικής διανόησης κέρδισε μέσω των γραπτών απομνημονευμάτων της για τις γυναικείες φυλακές της Κωνσταντινούπολης, τα οποία δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό την περίοδο 1921-1922. Πρόκειται για μια μαρτυρία σχετικά με την επιβίωση και τη συνύπαρξη γυναικών με διαφορετικό εθνικό, θρησκευτικό και ταξικό υπόβαθρο κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Γενοκτονίας. Κατά τα γραφόμενά της και τα αρχεία της οθωμανικής κυβέρνησης, τον Αύγουστο του 1917, από τις 41 κρατούμενες, οι 6 ήταν Αρμένισσες. Η αφήγησή της ήταν λεπτομερέστατη λόγω του ημερολογίου που κρατούσε στη φυλακή και περιέγραφε από τα πιο μικρά, όπως τη σίτιση και τα χρηστικά αντικείμενα, έως και τις θρησκευτικές τελετές, τις παραδόσεις, τα έθιμα, τους χορούς και τα τραγούδια των διαφορετικών εθνικοτήτων. Ως πολιτική κρατούμενη και ως πτυχιούχος Αρμένισσα, η Καλαντάρ ξεχώριζε από τις υπόλοιπες γυναίκες, οι οποίες ήταν στη φυλακή εξαιτίας αδικημάτων και ανήκαν σε χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Καθ’ όλο το διήγημά της δεν άφησε ούτε στιγμή να ξεχαστεί το γεγονός ότι ήταν περικυκλωμένη από ανθρώπους οι οποίοι, έξω από τα τείχη της φυλακής, ευθύνονταν για τη Γενοκτονία και τον αφανισμό του λαού της. Είναι άξιο απορίας πώς τα γραπτά της κυκλοφόρησαν ατόφια, χωρίς κανενός είδους λογοκρισία.

Το 1921, μετά τον θάνατο της μητέρας της, έφυγε μόνιμα για τις ΗΠΑ, όπου γνώρισε και παντρεύτηκε τον Ζαβέν Ναλμπαντιάν, φοιτητή στο Πανεπιστήμιο της Columbia και μέλος της κεντρικής επιτροπής στο κόμμα των Τασνάκ. Η έντονη δράση της Βαρτουή Καλαντάρ Ναλμπαντιάν συνεχίστηκε και εκεί, με τη συμμετοχή της στην επιχείρηση «Νέμεσις». Το 1926, το ζευγάρι υιοθέτησε το ψευδώνυμο «Ζαρεβάντ», και μαζί ερεύνησαν και εξέδωσαν άρθρα, δοκίμια, μελέτες, ένα βιβλίο, καθώς και τον εκτενή τόμο «Ενωμένη και ανεξάρτητη Τουράνια», μια μελέτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Κεντρικής Ασίας πάνω στην ιδέα του παντουρκισμού. Στην εν λόγω μελέτη διερευνάται η αιτία που ο επεκτατισμός των Τούρκων συνιστά μεγάλη απειλή για τους Αρμένιους, οι οποίοι γεωγραφικά βρίσκονται ανάμεσα σε κράτη τουρκικών φυλών και αποτελούν το μοναδικό εμπόδιο στην ενοποίησή τους.

Η αρχαία ιστορία των Αρμενίων, και κυρίως η καταγωγή τους, υπήρξε ένας κλάδος που απασχόλησε ιδιαίτερα την Καλαντάρ, δημοσιεύοντας εργασίες και δοκίμια.

Έγραψε άρθρα, κριτικές βιβλίων, τεχνολογικά κείμενα, μουσικές κριτικές, οικογενειακές ιστορίες και δοκίμια για την πολιτική και τις οργανώσεις, αναλύοντας τον ρόλο της Αρμένισσας γυναίκας στο παρελθόν και στο παρόν, αλλά και την αναγκαιότητα του Αρμενικού Ερυθρού Σταυρού.

Η Βαρτουή Καλαντάρ Ναλμπαντιάν —πρωτοπόρα και σε αυτό— κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής της το πατρώνυμό της και δεν υιοθέτησε αποκλειστικά του άνδρα της, όπως ήταν το σύνηθες τότε.

Πρόκειται για μια τολμηρή ριζοσπαστική κίνηση, ακόμη και μέσα στους κύκλους των φεμινιστριών της εποχής εκείνης.

Ο Ζαβέν Ναλμπαντιάν πέθανε το 1973, και ύστερα από πέντε χρόνια τον ακολούθησε και η Βαρτουή. Είναι θαμμένοι και οι δύο στην Ουάσινγκτον. Από την περιουσία του άτεκνου ζευγαριού, ένα μεγάλο μέρος δωρίστηκε στις εκδόσεις Χαϊρενίκ (εκδόσεις της Αρμενικής Επαναστατικής Ομοσπονδίας· μαζί με την ημερήσια εφημερίδα «Χαϊρενίκ» εκδίδουν ακόμη το «Armenian Review» και το «Armenian Weekly»). Τα προσωπικά αρχεία της Βαρτουή Καλαντάρ δεν έχουν βρεθεί.

Το αγαπημένο ζευγάρι έκανε μαζί όλες τις έρευνες και τις μελέτες στα δημοσιεύματα και στις εκδόσεις.

Οξύμωρο παραμένει το γεγονός ότι μέχρι και σήμερα όλο το δημοσιευμένο υλικό με την υπογραφή Ζαρεβάντ αποδίδεται μόνο στον σύζυγό της Ζαβέν Ναλμπαντιάν και όχι στην ίδια.

Ακόμη ένας σημαντικός λόγος ύπαρξης του αφιερώματος στις Αρμένισσες ηρωίδες, πέραν του ότι συμβάλλει στην αναγνώρισή τους, είναι και η απόδοση τα του Καίσαρος τω Καίσαρι στα πλαίσια του ανδροκρατούμενου κόσμου μας.

Tweet

Share