Οι Αρμένιοι και η ανάπτυξη της φωτογραφίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Εκτύπωση E-mail

Armenioi Fwtografoi

Μαρία Πούλου - Ιστορικός Τέχνης

Τα ευρωπαϊκά πολιτισμικά ήθη του 19ου αιώνα, οι ταξιδιωτικές περιηγήσεις και ο οριενταλισμός, στάθηκαν μεγάλο κίνητρο για τη διάδοση της φωτογραφίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μετά τους πρώτους Ευρωπαίους φωτογράφους, σύντομα στράφηκαν στη νέα τεχνολογία μη μουσουλμάνοι Οθωμανοί υπήκοοι, Αρμένιοι, Έλληνες και Σύριοι, και περισσότερο απ΄ όλους οι πρώτοι. Η διάδοση του νέου μέσου δεν ήταν ανεξάρτητη από το Τανζιμάτ, το ευρύ πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων που προωθήθηκε στα μέσα του αιώνα υπό την πίεση των δυτικών δυνάμεων. Με τις δυνατότητες που παρείχε στα δυναμικά κοινωνικά στρώματα των μη μουσουλμάνων υπηκόων, πολύ σύντομα οι τελευταίοι κατέκτησαν ισότιμη θέση δίπλα στους Ευρωπαίους φωτογράφους. Ειδικότερα οι Αρμένιοι πρωτοστάτησαν στην ανάπτυξη του κλάδου στην οθωμανική επικράτεια. Ένα πολύ σημαντικό μέρος της ακμάζουσας φωτογραφίας της αυτοκρατορίας κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού ανήκει σε αυτούς.

Χριστιανοί υπήκοοι, φωτογραφία και «ζώνες επαφής»

Η στροφή των χριστιανών υπηκόων στη φωτογραφία, και περισσότερο των Αρμενίων, πολύ νωρίτερα από τους μουσουλμάνους οφείλεται στα κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά των κοινοτήτων τους. Η φωτογραφία ήταν αστική επιχείρηση. Αναπτύχθηκε στα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας, σε τόπους που αποτελούσαν εμπορικούς κόμβους μεταξύ Ασίας και Ευρώπης και ήταν θύλακες ευρωπαϊκής και αμερικανικής δραστηριότητας. Συνδεόταν με τις πολιτισμικές συνήθειες των ανώτερων στρωμάτων της ευρωπαϊκής κοινωνίας αλλά και της ανερχόμενης οθωμανικής, μη μουσουλμανικής, αστικής τάξης των εμπόρων, των επαγγελματιών, των αντιπροσώπων εμπορικών οίκων και τραπεζών.

Στην ανθρωπογεωγραφία της πόλης η ανάπτυξη των φωτογραφικών στούντιο έγινε στους τόπους κατοικίας και δράσης των ομάδων αυτών, στις «ζώνες επαφής»1 μεταξύ δυτικών και Οθωμανών. Στην Κωνσταντινούπολη τέτοια ζώνη ήταν το Πέρα, η κοσμοπολίτικη, αριστοκρατική συνοικία των ξένων ελίτ και των ντόπιων αστών, χριστιανών στη συντριπτική πλειοψηφία τους, που συγχρωτίζονταν με τους Ευρωπαίους, συναλλάσσονταν επαγγελματικά μαζί τους, επέλεγαν ευρωπαϊκή εκπαίδευση για τα παιδιά τους και μετείχαν της δυτικής κουλτούρας.

Τα πιο ονομαστά στούντιο, αυτά των Πασκάλ Σεμπάχ, Αδελφών Αμπντουλάχ, Αντουάν Ζιλποτσιάν, Αδελφών Γκιουλμέζ, Μιχράν Ιρανιάν, Μπογός Ταρκουλιάν (Φοίβου) και των Ελλήνων Βασιλάκη Καργόπουλου και Νικόλαου Ανδρειωμένου, βρίσκονταν στη Μεγάλη Οδό, την κεντρική λεωφόρο της συνοικίας. Δεύτερη όμοια ζώνη στην Κωνσταντινούπολη ήταν η συνοικία του Γαλατά, όπου βρίσκουμε το φωτογραφείο του Ματεός Παπαζιάν, και ακολουθούσε η περιοχή Μπεγιαζίτ.

Το ίδιο ίσχυε σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Στη Βηρυτό σημαντική ζώνη επαφής ήταν η συνοικία Μπαμπ Ιντρίς, όπου είχαν φωτογραφείο οι Αδελφοί Σαραφιάν. Στο Κάιρο, η κοσμοπολίτικη περιοχή γύρω από τον κήπο Εζμπεκιέ, όπου είχε την έδρα του ο Γκαμπριέλ Λεκεγκιάν. Στο Ερζερούμ ήταν τα βορειοανατολικά της πόλης, εκεί που οι αρμενικές συνοικίες συναντώνταν με την ξένη παρουσία και είχαν το στούντιό τους ο Μοβσές Παπαζιάν και οι Αδελφοί Βοσκερτσιάν.

Αντίστοιχα, εξαιρετικά επιδραστικές ζώνες επαφής αποτελούσαν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα των ξένων ιεραποστολών, ιδιαίτερα εκείνα της Αμερικανικής Ευαγγελικής Εκκλησίας. Μετά την οθωμανική ήττα στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-78 και τις προσδοκίες για το αρμενικό ζήτημα που καλλιέργησε το Συνέδριο του Βερολίνου (1878), ανάλογο ρόλο έπαιξαν τα νεοϊδρυθέντα σχολεία των αρμενικών κοινοτήτων, όπως το Σανασαριάν Βαρζαράν του Ερζερούμ και η Εθνική Κεντρική Σχολή του Χαρπέτ. Η φωτογραφία αναπτύχθηκε γύρω και μέσα στα ιδρύματα αυτά από Αρμένιους φωτογράφους.

Το προβάδισμα των Αρμενίων

Η φωτογραφία ρίζωσε σ΄ αυτά τα μέρη της εμπορικής και πολιτισμικής αλληλεπίδρασης. Ωστόσο, ο ρόλος των Αρμενίων στο πεδίο της φωτογραφίας είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερος από εκείνον των Ελλήνων, παρόλο που οι τελευταίοι αποτελούσαν τη μεγαλύτερη χριστιανική μειονότητα στην αυτοκρατορία και μια εθνοτική ομάδα με εξίσου δυναμικά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Οι Αρμένιοι ήταν εκείνοι που πρωτοστάτησαν στην άνθηση του κλάδου, ανέλαβαν να διεκπεραιώσουν κρατικά προγράμματα φωτογράφισης, εκπροσώπησαν διεθνώς την Πύλη και διέδωσαν το νέο μέσο σε όλα τα σημεία επιρροής της αυτοκρατορίας.

Η εξήγηση βρίσκεται σε ένα σύνολο αλληλεξαρτώμενων παραγόντων. Καταρχήν ήταν θέμα τεχνογνωσίας. Εκτός από έμποροι και εξειδικευμένοι τεχνίτες, οι Αρμένιοι διακρίνονταν ως χρυσοχόοι, χημικοί και φαρμακοποιοί. Χάρη στη γνώση των χημικών διαδικασιών που προϋπέθεταν οι ειδικότητες αυτές, μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της φωτογραφικής εμφάνισης. Οι πιο ουσιαστικοί όμως λόγοι για την ενασχόλησή τους με τη φωτογραφία ήταν η κινητικότητα, η διαπολιτισμικότητα και το συνεργατικό πνεύμα τους.

Μέσα στους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας οι Αρμένιοι είχαν καταφέρει να θεμελιώσουν την παρουσία τους σε μια μακρά αλυσίδα πόλεων στην οθωμανική επικράτεια, τη Ρωσία και την Ευρώπη, μεταξύ των οποίων μετακινούνταν με ευκολία κάθε φορά που λόγοι εργασίας ή εκπαίδευσης το καλούσαν. Η εμπορική δραστηριότητα τούς είχε εξοικειώσει με την μετακίνηση και ο συγχρωτισμός με διαφορετικές κουλτούρες τούς έκανε επιδεκτικούς σε ξένους νεωτερισμούς. Στην ακαδημαϊκή έρευνα γίνεται λόγος για την αρμενική «ξενοφιλία»,2 μια ευεπίφορη στάση απέναντι σε ιδέες, τακτικές και καινοτομίες άλλων πολιτισμών, αποτέλεσμα της συχνής αλληλεπίδρασης με άλλους λαούς, πρωτίστως μέσω εμπορικών συναλλαγών, στη συνέχεια όμως με σκοπό την εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και ενημέρωση. Η διαπολιτισμικότητα αυτή, σε συνδυασμό με το εκτεταμένο αρμενικό δίκτυο υποδοχής και αλληλοϋποστήριξης, και το συνεργατικό πνεύμα3 που τους διέκρινε στάθηκαν τα σπουδαιότερα εφόδια για την επιτυχή ενασχόλησή τους με τη νέα τεχνολογία αναπαράστασης του κόσμου.

Αδελφοί Αμπντουλάχ

Από το 1860 περίπου και για τέσσερις δεκαετίες, οι Αδελφοί Αμπντουλάχ αποτύπωσαν με το φωτογραφικό φακό τους τη φυσική ομορφιά, την πολιτισμική αίγλη, την καθημερινή ζωή και τις συνοικίες της Κωνσταντινούπολης.

Το στούντιό τους, ένα από τα πρώτα οθωμανικά φωτογραφεία και ένα από τα πιο φημισμένα της κοσμοπολίτικης πρωτεύουσας, περιλαμβανόταν στον βρετανικό ταξιδιωτικό οδηγό Μάρεϊ για τη Μικρά Ασία (Murray’s Handbooks for Travellers).4 Με επιστέγασμα τους ίδιους τους σουλτάνους, φωτογραφήθηκαν από τους αδελφούς επιφανείς εκπρόσωποι της πολιτικής, στρατιωτικής και οικονομικής ελίτ της εποχής, οθωμανικής και ευρωπαϊκής. Οι Αμπντουλάχ είναι οι πρώτοι φωτογράφοι που κλήθηκαν να εκπροσωπήσουν την αυτοκρατορία σε μεγάλες διεθνείς εκθέσεις και αργότερα να επιβλέψουν το πιο φιλόδοξο πρόγραμμα πολιτισμικής διπλωματίας, τα φωτογραφικά άλμπουμ του Αμπντούλ Χαμίντ Β΄. Εξίσου σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας τους υπήρξε η δραστηριότητα του Κεβόρκ Αμπντουλάχ στην Αίγυπτο, με φωτογραφικό έργο που προσπερνά τα οριενταλιστικά πρότυπα και αναδεικνύει τη φυσιογνωμία των τοπικών πληθυσμών. Με το θεματικό εύρος και την ποιότητά της η φωτογραφία τους είναι μια πολύτιμη παρακαταθήκη για τον πολιτισμικό πλούτο της Ανατολής του 19ου αιώνα.

Οι Αδελφοί Αμπντουλάχ, ο Βικέν (1820-1902), ο Χοβσέπ (1830-1908) και ο Κεβόρκ (1839-1918), κατάγονται από καθολική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης, οι μακρινές ρίζες της οποίας φθάνουν στην Καισάρεια του 17ου αιώνα. Ο Βικέν ήταν ζωγράφος ειδικευμένος στη μικρογραφία. Φιλοτεχνούσε πορτρέτα-μινιατούρες σε σεντέφι και σε ελεφαντόδοντο και μαρτυρείται ότι απασχολούνταν στην Αυλή του σουλτάνου. Ο Κεβόρκ σπούδασε στο σχολείο Μουράτ Ραφαελιάν της Βενετίας, όπου εκτός από τις εγκύκλιες γνώσεις έλαβε και καλλιτεχνική παιδεία. Οι λιγοστές μαρτυρίες για τον Χοβσέπ συντείνουν στο ότι ήταν εκείνος που είχε επωμιστεί τις διοικητικές και τεχνικές αρμοδιότητες της επιχείρησης, χωρίς να βρίσκεται ο ίδιος πίσω από τον φακό.

Η σχέση των αδελφών με τη φωτογραφία ξεκίνησε μέσω του Βικέν, που γύρω στα 1856 έκανε ρετούς για τον γερμανό χημικό και φωτογράφο Ράμπαχ, στο φωτογραφείο του τελευταίου στην περιοχή Μπεγιαζίτ της Κωνσταντινούπολης. Το 1858, με την επιστροφή του Κεβόρκ από τη Βενετία, οι Αμπντουλάχ αγόρασαν την επιχείρηση του Ράμπαχ και άνοιξαν στούντιο με το όνομά τους. Στα τέλη της δεκαετίας ταξίδεψαν στο Παρίσι για να γνωρίσουν τις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις κοντά στον Ολύμπιο Αγκουάντο, καταξιωμένο φωτογράφο και ιδρυτικό μέλος της Γαλλικής Φωτογραφικής Εταιρείας.

Η επάνοδός τους στην Κωνσταντινούπολη σηματοδότησε την αρχή μιας ιδιαίτερα επιτυχημένης επαγγελματικής πορείας. Μέσω του Γάλλου πρέσβη το 1863 έγιναν δεκτοί από τον σουλτάνο Αμπντούλ Αζίζ. Ο οθωμανός ηγέτης έμεινε εξαιρετικά ικανοποιημένος από το φωτογραφικό πορτρέτο του που φιλοτέχνησαν οι αδελφοί, το οποίο στο εξής τον εκπροσωπούσε σε κάθε σημείο της αυτοκρατορίας. Ως ανταμοιβή ανακήρυξε τους Αμπντουλάχ αποκλειστικούς φωτογράφους του σουλτάνου, ένα προνόμιο που μαζί με το σύμβολο του μονάρχη, το αυτοκρατορικό μονόγραμμα, προβάλλονταν στο εξής στο οπισθότυπο των φωτογραφιών τους.

Το 1867 οι Αμπντουλάχ ήταν σε θέση να μεταφέρουν την επιχείρησή τους στη Μεγάλη Οδό του Πέρα. Από το στούντιό τους πέρασαν υψηλοί αξιωματούχοι της Πύλης, ευρωπαίοι πρόξενοι και οικονομικοί παράγοντες, καθώς και μέλη βασιλικών ευρωπαϊκών οίκων που επισκέπτονταν την Κωνσταντινούπολη. Μεταξύ αυτών, ο πρίγκηπας Αλβέρτος Εδουάρδος της Ουαλίας με τη σύζυγό του, πριγκήπισσα Αλεξάνδρα, ο Γάλλος αυτοκράτορας Ναπολέων Γ΄ και η σύζυγός του αυτοκράτειρα Ευγενία, ο αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος Ιωσήφ, ο κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ με τη σύζυγό του, Βικτωρία. Ακόμη, συγγραφείς και καλλιτέχνες, όπως ο Μαρκ Τουέιν και ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι.

Την ίδια χρονιά που εγκαταστάθηκαν στο Πέρα, επιλέχθηκαν για να εκπροσωπήσουν την αυτοκρατορία στη διεθνή εμπορική έκθεση του Παρισιού.

Οι μεγάλες εμπορικές εκθέσεις του 19ου αιώνα αποτελούσαν τα σπουδαιότερα διεθνή φόρα της εποχής, τόπο συνάντησης όπου τα προηγμένα κράτη επιδείκνυαν την τεχνολογική και πολιτισμική τους ανάπτυξη. Οι φωτογραφίες των Αμπντουλάχ, το πορτρέτο του Αμπντούλ Αζίζ, μεταξύ εκείνων των ευρωπαίων ηγετών, και οι πανοραμικές απόψεις της Κωνσταντινούπολης, έδιναν έναν χαρακτήρα ανανέωσης και συναινετικής πολιτικής στο οθωμανικό περίπτερο.

Τα επόμενα χρόνια θα φωτογραφίσουν πανοραμικές απόψεις, μνημεία της πόλης, δημόσιες τελετές αλλά και όψεις των συνοικιών και της καθημερινής ζωής της οθωμανικής πρωτεύουσας. Την ίδια στιγμή, κύρια επαγγελματική δραστηριότητά τους ήταν η φωτογραφία τού στούντιο. Η ικανοποίηση της πολυπληθούς πελατείας τους δεν υπήρξε προϊόν της εργασίας μόνο των τριών αδελφών. Όπως συνέβαινε σε όλους τους κλάδους που ασκούνταν από ιδιώτες επαγγελματίες, η επιχείρηση στελεχωνόταν από μέλη της ευρύτερης οικογένειας και αρκετούς επιπλέον εργαζόμενους.

Ο Κεβόρκ Αμπντουλάχ ενστερνίστηκε πολύ νωρίς τις πατριωτικές ιδέες και εντάχθηκε σε κύκλους διανοουμένων, καλλιτεχνών και πολιτικών που προωθούσαν το αρμενικό ζήτημα. Στις αρχές του 1878, με την ήττα των Οθωμανών στο ρωσοτουρκικό πόλεμο, η δράση του έγινε γνωστή στον σουλτάνο,5 γεγονός που κόστισε στους αδελφούς την αφαίρεση του τίτλου των φωτογράφων της Πύλης.

Η αφαίρεση του τίτλου ήταν ισχυρό οικονομικό πλήγμα για τους Αμπντουλάχ, καθώς επέφερε την απώλεια μιας σειράς προνομίων, όπως ήταν οι κρατικές παραγγελίες και οι διασυνδέσεις με το περιβάλλον της Πύλης. Προφανώς η απόφαση του Κεβόρκ το 1886 να αφήσει την Κωνσταντινούπολη για το Κάιρο, μετά από πρόσκληση του χεδίβη της Αιγύπτου να μεταφέρει τη δραστηριότητά του εκεί, δεν είναι άσχετη με την ανατροπή αυτή. Το στούντιο του Καΐρου, που λειτούργησε για εννιά χρόνια ο Κεβόρκ μαζί με τον γιο του Χοβσέπ, Αμπραχάμ, γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Η αιγυπτιακή παραγωγή του νεότερου αδελφού αποτέλεσε θεμέλιο για την τοπική φωτογραφία της Μέσης Ανατολής, πρωτίστως γιατί την απάλλαξε από παγιωμένες οριενταλιστικές επιρροές.6 Δείκτης του κύρους που απολάμβαναν οι Αμπντουλάχ υπήρξε η συμμετοχή τους σε μεγάλη αποστολή που οργάνωσε ο Τεφίκ Πασάς στην Άνω Αίγυπτο, κατά την οποία οι φωτογράφοι αποτύπωσαν τα μνημεία της Αρχαίας Αιγύπτου, παρόχθιες τοποθεσίες και χωριά του Νείλου.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1880, με την αύξηση των επαγγελματιών του κλάδου και την εισαγωγή της φωτογραφίας στην οθωμανική στρατιωτική εκπαίδευση, ο τίτλος του φωτογράφου του σουλτάνου δεν αποτελούσε πλέον μονοπώλιο ενός επαγγελματία. Το 1888 ο Βικέν Αμπντουλάχ κατάφερε να ανακτήσει την τιμητική ιδιότητα. Χάρη στην αποκατάσταση αυτή, στις αρχές της επόμενης δεκαετίας κλήθηκε από τον Αμπντούλ Χαμίντ Β΄, μαζί με άλλα φημισμένα στούντιο της πρωτεύουσας (των Σεμπάχ & Ζοαγιέ, Μπογός Ταρκουλιάν, Αλή Ριτσά Πασά και της Φωτογραφικής Ένωσης της Αυτοκρατορικής Σχολής Μηχανικών) να υλοποιήσουν ένα μεγαλεπήβολο φωτογραφικό πρόγραμμα. Σκοπός του προγράμματος ήταν η καταγραφή των εκσυγχρονιστικών αλλαγών που είχαν συντελεστεί στην αυτοκρατορία σε στρατιωτικό, διοικητικό, τεχνολογικό και πολιτισμικό επίπεδο από άκρο σε άκρο της οθωμανικής επικράτειας. Προέκυψε ένα μνημειώδες σύνολο 51 λευκωμάτων με 1.819 φωτογραφίες, τα οποία το 1893 προσφέρθηκαν στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσιγκτον και στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου.

Τυπικά το τεράστιο αυτό πρόγραμμα επιτελέστηκε εξ ολοκλήρου από τα παραπάνω στούντιο της Κωνσταντινούπολης με την επίβλεψη των Αμπντουλάχ, η υπογραφή των οποίων εμφανίζεται σε περισσότερες από τις μισές φωτογραφίες. Εντούτοις, η έρευνα των τελευταίων δεκαετιών έδειξε ότι το φιλόδοξο αυτό εγχείρημα, που εκτεινόταν σε γεωγραφική έκταση εκατοντάδων χιλιάδων χιλιομέτρων, δεν ήταν δυνατό να έρθει σε πέρας από έναν περιορισμένο αριθμό φωτογράφων με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Στο κολοσσιαίο αυτό έργο φαίνεται πως δούλεψαν πολλοί φωτογράφοι της περιφέρειας, όπως οι Σουρσουριάν στο Χαρπέτ και ο Κακούλης στην Τραπεζούντα, χωρίς όμως να καταγράφεται η συμβολή τους.7

Η ίδια απουσία χαρακτηρίζει τα λευκώματα όσον αφορά την αρμενική κοινότητα και τις άλλες θρησκευτικές μειονότητες της αυτοκρατορίας.

Τα χαμιδικά άλμπουμ παρουσιάζουν μια ομογενοποιημένη εικόνα της οθωμανικής επικράτειας, στην οποία κάθε εθνοτική εκπροσώπηση έχει απαλειφθεί. Στον αντίποδα του λευκώματος «Οι λαϊκές φορεσιές της Τουρκίας» (1873) του συροαρμένιου Πασκάλ Σεμπάχ,8 που συνιστά τη φωτογραφική έκφραση του οθωμανισμού και της ατμόσφαιρας του Τανζιμάτ, τα άλμπουμ του Αμπντούλ Χαμίντ Β΄ εκφράζουν το επιλεκτικά εκσυγχρονισμένο, τυποποιημένο και εθνικά ομοιόμορφο πρόσωπο του παντουρκισμού.

Το 1899 το φωτογραφείο, με τον εξοπλισμό και το φωτογραφικό αρχείο του, πουλήθηκε σε ένα από τα σπουδαιότερα στούντιο της Κωνσταντινούπολης, στους συνεργάτες φωτογράφους Σεμπάχ και Ζοαγιέ.9 Οι ίδιοι τέσσερα χρόνια νωρίτερα είχαν αγοράσει το στούντιο του Καΐρου. Κατά τη μακρά σταδιοδρομία τους οι Αδελφοί Αμπντουλάχ έλαβαν πολλές διακρίσεις, τιμητικά μετάλλια και επιστολές θαυμασμού. Στο στούντιό τους μαθήτευσαν νεότεροι Αρμένιοι φωτογράφοι, καθώς και υπήκοοι άλλων μιλλέτ, όπως ο Έλληνας Νικόλαος Ανδρειωμένος.10

Με χαρακτηριστικά που μαρτυρούν ευρύτερη καλλιτεχνική παιδεία, με κλασική αντίληψη στη σύλληψη του κάδρου και άψογη σύνθεση, με αίσθηση εκλεπτυσμένης αρμονίας και έμφαση στο διαχρονικό στοιχείο, όπως αργότερα, στην αιγυπτιακή περίοδο του Κεβόρκ, με μεγαλύτερο δυναμισμό και ψυχικό χαρακτηρισμό των μορφών, η φωτογραφία των Αμπντουλάχ ανέβασε ψηλά τον πήχη της περιγραφικής φωτογραφίας του 19ου αιώνα, εγγράφοντας παράλληλα στην πορεία της τους απειλητικούς κλυδωνισμούς που προκαλούσε η κλιμάκωση του ακραίου φυλετικού εθνικισμού κατά τις τελευταίες δεκαετίες ζωής της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Υποσημειώσεις

1. Τον όρο «ζώνη επαφής» για τους τόπους που λειτουργούν ως σημεία συνάντησης και ανταλλαγής μεταξύ ανθρώπων από διαφορετικούς πολιτισμούς εισήγαγε η MaryLouisePratt στο βιβλίο της Imperial Eyes: Travel Writing and Transculturation (London: Routledge, 1992). Βλ. Low 2022, σ. 24.
2. Low 2022, σ. 78, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
3.  Badr-al-Hajj 2007. Η Ανατολή των Αρμενίων Φωτογράφων, 2008, σ. 19.
4. Behdad 2016, σ. 55-56.
5.  Σύμφωνα με τους Τούρκους ιστορικούς φωτογραφίας Engin Özendes (AbdullahFréres: OttomanCourtPhotographers, Κωνσταντινούπολη: Yapi Kredi Yayinlari, 1998, σ. 85) και Bahattin Öztuncay (The Photographers of Constantinople, τόμος 1, Κωνσταντινούπολη: Aygaz, 2003, σ. 185) μετά την οθωμανική ήττα στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-78 ο Κεβόρκ Αμπντουλάχ φωτογράφισε τους ηγέτες του Ρωσικού στρατού, τους φιλοξένησε στο σπίτι του και κατά τη διάρκεια δείπνου προς τιμήν τους εξέφρασε τη επιθυμία να δει τη δυτική Αρμενία να κηρύσσεται ανεξάρτητη χώρα. Άλλοι ιστορικοί της φωτογραφίας αμφισβητούν το περιστατικό αυτό, βλ. Low 2022, σσ. 42-43.
6.  “Kevork Abdullah (Abdullhanyan), http://www.lusarvest.org/practitioners/abdullah-kevork/ (15/12/2022)
7. Low 2022, σσ. 57, 153-54.
8.  Συριακής καταγωγής από τον πατέρα και αρμενικής από τη μητέρα, ο Πασκάλ Σεμπάχ (1823-1886) άνοιξε το πρώτο οθωμανικό στούντιο στο Πέρα το 1857 και απέκτησε μεγάλη φήμη ως φωτογράφος.
9.  Μετά τον θάνατο του Πασκάλ Σεμπάχ ο γιος του, Ζαν, συνεργάστηκε με τον Γάλλο φωτογράφο Πολύκαρπο Ζοαγιέ και η επιχείρηση συνέχισε να λειτουργεί με το όνομα Σεμπάχ & Ζοαγιέ.
10.  Άλκης Ξανθάκης, Ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας 1839-1970, Αθήνα: Πάπυρος, 2008, σ. 147.

Βιβλιογραφία

Η Ανατολή των Αρμενίων Φωτογράφων (2008), κατάλογος έκθεσης (Παρίσι, Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου, 21/2/2007 – 1/4/2007), πρόλογος: Brahim Alaoui, κείμενα: Badrel-Hage, Hoda Makram-Ebeid. Μετάφραση: Οχανές-Σαρκίς Αγαμπατιάν, Αθήνα: Εκδόσεις Τσουκάτου.

Badr-al-Hajj (2007), “The Armenian Pioneers of Middle Eastern Photography”, https://www.palestine-studies.org/en/node/77881 (2/12/2022)

Behdad, Ali (2016), Camera Orientalis: Reflection on Photography of the Middle East (Chicago, IL & London: University of Chicago Press)

Greene, Trish (2010), “The Abdülhamid II Photo Collection: Orientalism and Public Image at the End of an Empire”, https://www.semanticscholar.org/paper/The-Abdu%CC%88lhamid-II-Photo-Collection%3A-Orientalism-at-Greene/2f34139ae9ab36dffec63c651dab59eb41d3fa92 (24/11/2022)

Grimes, Julia (2014), “Armenians and Armenian Photographers in the Ottoman Empire”, 4/11/2014, https://publicdomainreview.org/essay/armenians-and-armenian-photographers-in-the-ottoman-empire (14/12/2022)

Low, David (2022), Picturing the Ottoman Armenian World. Photography in Erzurum, Harput, Van and Beyond (London, New York, Oxford, New Delhi, Sydney: I.B. Tauris)

“Abdullah Frères”, https://fr.wikipedia.org/wiki/Abdullah_Fr%C3%A8res (15/12/2022)

“Kevork Abdullah (Abdullhanyan), http://www.lusarvest.org/practitioners/abdullah-kevork/ (15/12/2022)

Share
 

Για να εξασφαλίσουμε τη σωστή λειτουργία του ιστότοπου, μερικές φορές τοποθετούμε μικρά αρχεία δεδομένων στον υπολογιστή σας, τα λεγόμενα «cookies». Οι περισσότεροι μεγάλοι ιστότοποι κάνουν το ίδιο. Περισσότερα...

"Δέχομαι"


ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΩΝ


διαφήμιση στο αρμενικά

armenian community

Online Επισκέπτες

Έχουμε 14 επισκέπτες συνδεδεμένους