Μετάφραση επιμέλεια: Ρικάρντο Γεργκανιάν
Ιανουάριος - Μάρτιος 2015, τεύχος 84

Πολλά γράφονται ή θα γραφτούν φέτος για την εκατονταετηρίδα της γενοκτονίας. Έχει ενδιαφέρον, όμως, αυτές τις μέρες να δει κανείς κάτι από τα περασμένα, ειδικά της περιόδου του 1965, όταν οι Αρμένιοι ανά τον κόσμο –και για πρώτη φορά στην Αρμενία- οργάνωσαν μαζικές πορείες και εκδηλώσεις μνήμης για τα 50 χρόνια της γενοκτονίας.

Τα παρακάτω αποσπάσματα από το κείμενο "Διάλογος με τον τούρκο πρέσβη" του συγγραφέα Γκαρό Πολαντιάν, γραμμένα εκείνη τη χρονιά, εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο τις αρμενικές και τις επίσημες τουρκικές θέσεις γύρω από το θέμα. Εάν εξαιρέσουμε τη σχετικά πρόσφατη αλλαγή στάσης από μερικούς τούρκους διανοούμενους, συγγραφείς και σκηνοθέτες -που αναγνωρίζουν πλέον ανοιχτά το γεγονός της Γενοκτονίας- και τη συμπαράσταση μερικών έστω χιλιάδων Τούρκων στις εκδηλώσεις για τον δολοφονηθέντα Χραντ Ντινκ, το υπόλοιπο δε διαφέρει πολύ από τη σημερινή πραγματικότητα σε σχέση με την επίσημη Τουρκία.
Όταν ένας επιζών της Γενοκτονίας βρίσκεται αντιμέτωπος με τον εκπρόσωπο του τουρκικoύ κράτους, ακολουθεί ο εξής διάλογος...

Ο χώρος της συζήτησης: το μαγαζί ενός αρμένιου κοσμηματοπώλη στην πιο πολυσύχναστη λεωφόρο της πρωτεύουσας. Είναι Μάιος του 1965. Μόλις έχουν τελεύσει, όπως παντού, οι εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια της Γενοκτονίας. Είναι 6 η ώρα το απόγευμα, όταν μπαίνω μέσα και χαιρετώ τον φίλο μου, τον ιδιοκτήτη. Οι δυο νέοι αρμένιοι υπάλληλοί του στέκονται όρθιοι, ο καθένας σε μια γωνία, σαν αγάλματα. ΄Ένα μυστηριώδες χαμόγελο διαφαίνεται στα πρόσωπά τους, μόλις με βλέπουν. Το ίδιο συμβαίνει με τον φίλο μου, που εκείνη τη στιγμή διακόπτει τη συζήτηση με έναν πελάτη που έχει γυρισμένη πλάτη και μου λέει στα γαλλικά.

- Αγαπητέ Πολαντιάν, σου συστήνω τον εξοχότατο πρέσβη της Τουρκίας...

Με ένα λεπτό χαμόγελο κάνει μια μικρή υπόκλιση γυρνώντας προς εμένα και με χαιρετάει με τα εξίσου λεπτά του χέρια. Πενηντάρης, με γαλανά μάτια, μου απευθύνει το λόγο σε άψογα γαλλικά.

- Οι συμπατριώτες σας σάς περιμένανε. Είναι μεγάλη μου χαρά που σας συναντώ. Μιλάτε τουρκικά;
- Λίγα ξέρω, τα της αγοράς, την καθομιλουμένη...
- Πώς είπατε το όνομά σας;
- Πολαντιάν.
- Monsieur Polat! Ξέρετε ότι το όνομά σας...
-Ξέρω, ξέρω.
-Είναι μεγάλο όνομα το δικό σας, είχαμε διάσημα άτομα που...
-Μπορεί.
-Monsieur Polat, γιατί αυτό το ανόητο πατιρτί (φασαρία),... αλλάζοντας γλώσσα ρωτάει στα τουρκικά.
-Ποιο πατιρτί; αναστατωμένος συνεχίζω και εγώ στα τουρκικά.
-Αυτά που έκαναν οι νέοι σας...
-Ποιοι νέοι και τι έκαναν, δεν σας καταλαβαίνω...
-Καταλαβαίνετε σε τι αναφέρομαι, Monsieur Polat... Είναι ανάγκη να ανακατέψουμε τους παλιούς λογαριασμούς; ... Τι θα βγει από αυτό;... Δεν λέω ότι αυτά που έγιναν ήταν καλά, αλλά όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές, Πολάτ Εφεντί, και να κοιτάξουμε μπροστά. Είμαστε αδέλφια, επί αιώνες ζήσαμε μαζί... Δεν πρέπει να είμαστε παιχνίδια στα χέρια άλλων, εμείς καταλαβαινόμαστε καλύτερα μεταξύ μας... πρέπει να ξεχάσουμε τα λυπητερά γεγονότα του παρελθόντος και...
-Τι;... Πώς;... Να ξεχάσουμε;... Από τη δυνατή φωνή μου σταματά ο συνομιλητής μου και συνεχίζω πια στα γαλλικά. Πώς μπορούμε να ξεχάσουμε, κύριε Πρέσβη; Πώς μπορούμε να ξεχάσουμε αυτά που μας κάνατε;... ΄Όχι! Ποτέ! Ποτέ! Το καταλαβαίνετε;
-Σας είπα ήδη ότι αυτά που έγιναν πενήντα χρόνια πριν δεν ήταν σωστά. Σήμερα, όμως, όλα έχουν αλλάξει στη φιλελεύθερη Τουρκία. Εμείς τα φιλελεύθερα τέκνα της καταδικάζουμε αυτά τα..., πώς να τα πω, αυτά...
- Δεν μπορείτε να τα κατονομάσετε αυτά, έτσι δεν είναι; Εξοχότατε, δε βρίσκετε λέξη για να προσδιορίσετε το έγκλημα που διαπράξατε... ένα από τα χειρότερα συλλογικά εγκλήματα όλων των εποχών. Και το πρώτο που σήμερα λέμε γενοκτονία...
- Καλά, καλά, επαναλαμβάνω ότι το καταδικάζουμε.
- Ψεύδεστε...
- Πώς τολμάτε να επιμένετε;...
- Ψεύδεστε ασύστολα, εξοχότατε, δεν καταδικάζετε τίποτα, το αντίθετο...
- Πώς μπορείτε και μου μιλάτε έτσι, σε μένα, που έχω ευρωπαϊκή παιδεία, που είμαι bachelier français;...
- Bachelier français... είμαι και εγώ, εξοχότατε, και κάτι παραπάνω...
- Καλύτερα τότε, σας λέω ότι η σημερινή Τουρκία έχει αλλάξει, έχει αλλάξει και η νοοτροπία μας. Για μένα η έννοια των πατρίδων έχει βγει από τη στενή αντίληψη...
- Αλλού να τα λέτε αυτά, κύριε Πρέσβη. Είστε έτοιμος να κάνετε μια δημόσια δήλωση, καταδικάζοντας τη γενοκτονία που διέπραξε η προηγούμενη γενιά σας;
- Πώς θα μπορούσα να κάνω κάτι τέτοιο; Το αξίωμά μου δεν μου το επιτρέπει...
- Και όλοι οι συμπατριώτες σας είναι πρέσβεις; Δεν υπάρχει κανείς χωρίς αξίωμα, να είναι ελεύθερος να εκφράζει τη γνώμη του χωρίς φόβο, ένας συγγραφέας, ένας καλλιτέχνης; Ένας άνθρωπος, ένας από τα εκατομμύρια, να έχει το θάρρος να πει μια λέξει μετάνοιας και καταδίκης; Πενήντα χρόνια τώρα δε βγήκε ούτε ένας από τα «φιλελεύθερα τέκνα της φιλελεύθερης Τουρκίας» και εσείς θέλετε να σας πιστέψω... Μόλις την περασμένη εβδομάδα ο Πρόεδρος της δημοκρατίας σας δήλωσε ότι όλα ήταν ψέματα, ότι δεν υπήρχαν σφαγές κατά των Αρμενίων. Μερικές εφημερίδες σας έγραψαν ότι ήταν οι Αρμένιοι που σφάξανε τους Τούρκους...
- Ξεπερνάτε τα πολιτισμένα όρια, σας είπα ποιος είμαι...
- Σας άκουσα, εξοχότατε bachelier français, αλλά πρώτα απ' όλα είστε Τούρκος και εγώ Αρμένιος. Και ξέρετε από πού έρχομαι; Από το Ντερ Ζορ, εξοχότατε, από το Ντερ Ζορ... Μήπως σας λέει κάτι αυτό το όνομα; Από την κόλαση έρχομαι... από την κόλαση που εσείς δημιουργήσατε και που ούτε ο ίδιος ο Δάντης δεν την είχε φανταστεί. Είμαι ένας από αυτούς που επέζησαν από θαύμα, κύριε Πρέσβη, και τώρα στέκομαι μπροστά σας. Ξέρετε τι έχουν δει αυτά τα μάτια που σας κοιτάζουν; Τι τερατώδη πράγματα που δεν μπορεί να φανταστεί ο ανθρώπινος νους... Και εσείς μου κάνετε παρατήρηση, λέγοντας ότι ξεπερνώ τα πολιτισμένα όρια;... Σε μένα που στέκομαι μπροστά σας και συζητάω μαζί σας ήρεμα, με λόγια, μόνο με φτωχά λόγια...
- Κατανοώ την ψυχική σας κατάσταση...
- Δεν φτάνει να την κατανοείτε.
- Πόσες φορές θα σας επαναλάβω ότι αυτά είναι καταδικαστέα...
- Και εγώ πόσες φορές θα σας πω ότι ψεύδεστε; Πώς θέλετε να σας πιστέψω; Δεν ήσασταν εσείς που χτες ακόμα, στις 6 Σεπτεμβρίου του 1955, πυρπολήσατε τις ελληνικές εκκλησίες στην Κωνσταντινούπολη, ατιμάσατε τους κληρικούς, λεηλατήσατε τα μαγαζιά και βεβηλώσατε τα νεκροταφεία; Μπορείτε να μου πείτε σε τι διαφέρετε από τον Αλπ Αρσλάν, τον Λενγκτιμούρ, το σουλτάνο Χαμίντ και το τέρας που λεγόταν Ταλαάτ;
- Υπερβάλλουν σε αυτά που μας κατηγορούν, το κάνουν επίτηδες οι εχθροί μας για να μας συκοφαντούν. Επρόκειτο για μια λαϊκή διαδήλωση που θα μπορούσε να γίνει σε οποιαδήποτε χώρα και πόλη.
- Τέτοια θηριωδία δεν θα μπορούσε να γίνει πουθενά αλλού, παρά μόνο στην Τουρκία, και μόνο εκεί να παραμένει ατιμώρητη... Και λέγεστε μέλος του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ... Να συνεχίσω, εξοχότατε;
- ΄Έχετε και άλλα να πείτε;
- ΄Έχω. Καταδικάζετε τον Ταλαάτ, μόνο και μόνο επειδή δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει το εγκληματικό του σχέδιο. ΄Άφησε Αρμένιους στον κόσμο, εμένα, αυτά τα παιδιά...
- Κάνετε λάθος για μένα... Και τι σας κάνει να είστε τόσο σίγουρος για αυτά που ισχυρίζεστε;
- Τα γεγονότα...
- Ας αφήσουμε τα παλιά.
- Μιλώ για τα σημερινά γεγονότα. Ποιος αποφάσισε τη μεταφορά των λειψάνων του Ταλαάτ από τη Γερμανία στην Τουρκία για να του στήσετε και άγαλμα;
- ΄Ήταν ένας ικανός κρατικός λειτουργός ο Ταλαάτ...
- Και ο Χίτλερ δεν ήταν; Τι θα λέγαμε για τη σημερινή Γερμανία, εάν στεκόταν εκεί το άγαλμα του Χίτλερ;
- Γιατί θεωρείτε ότι όλοι σε μια χώρα είναι σύμφωνοι με αυτά που γίνονται;
- Θέλετε να πείτε ότι εσείς προσωπικά και άλλοι δεν ήταν σύμφωνοι με τη μεταφορά των λειψάνων;...
- Είναι πιθανόν...
- ΄Άρα, παίρνω πίσω αυτά που είπα για σας, εξοχότατε...
- Σας ευχαριστώ...
- Τα παίρνω πίσω, εάν και εφόσον κάνετε μια γραπτή δήλωση. Και σας υπόσχομαι, με γραπτή δήλωσή μου, να πω σε όλο τον κόσμο ότι επιτέλους βρέθηκα με έναν ευγενή Τούρκο. Είστε έτοιμος, κύριε Πρέσβη;
- Μα εσείς νομίζετε ότι μπορώ να κάνω και να πω ό,τι θέλω;
- Θα ήμουν ευχαριστημένος, εάν μου δείχνατε μια γραμμή στις εφημερίδες σας όπου ένας Τούρκος, ένας και μόνο, θεώρησε αρνητικό για τη δημοκρατική Τουρκία αυτόν το φόρο τιμής στον υπεύθυνο του εγκλήματος της γενοκτονίας. Μπορείτε να μου δείξετε έναν τέτοιο Τούρκο ή μια τέτοια γραμμή; ΄Έτσι, λοιπόν, έχω δίκιο, όταν λέω ότι όλοι οι Τούρκοι ήταν με τον Ταλαάτ το 1915 και είναι μαζί του και σήμερα...
- Ποιος σας το λέει αυτό και πώς μπορεί ένας ολόκληρος λαός να θεωρείται υπεύθυνος για τις πράξεις μερικών ατόμων πενήντα χρόνια πριν;
- Εγώ το λέω και το αποδεικνύω. Είστε εθνικά υπεύθυνοι για το έγκλημα για τον απλό λόγο ότι το διαπράξατε εθνικά. Επί τέσσερα συνεχόμενα χρόνια κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε, κανείς δε σηκώθηκε ενάντια στην εντολή... Επί τέσσερα χρόνια συλλογικού εγκλήματος, δεν βρέθηκε ένας Πόντιος Πιλάτος, έστω από μακριά, για να νίψει τας χείρας του από το αίμα ενάμιση εκατομμυρίου ανθρώπων. ΄Έχουμε όλα τα ντοκουμέντα που αποδεικνύουν τη συλλογική σας ευθύνη σε αυτό το έγκλημα της γενοκτονίας. Φωτογραφίες, αντίγραφα τηλεγραφημάτων, μαρτυρίες, μαρτυρίες από όλο τον κόσμο. Δεν ήταν όμως «τέλειο» το έγκλημά σας, δεν μπορέσατε να τους εξοντώσετε όλους. Και αυτοί που μείνανε σήμερα σας κατηγορούν και σας μηνύουν για το αίμα που χύθηκε. Απαιτούν τιμωρία για τον εγκληματία.
- Τους εγκληματίες ήδη τους τιμωρήσατε εσείς οι ίδιοι· τον Ταλαάτ, τον Τζεμάλ, τον Μπεχαεντίν Σακίρ, σχεδόν όλους, τι άλλο θέλετε; Αυτούς τους λογαριασμούς πρέπει να τους κλείσουμε, πέρασαν πενήντα χρόνια κιόλας.
- Το έγκλημα της γενοκτονίας είναι απαράγραπτο...
- Δεν φταίμε εμείς για τις πράξεις μερικών θερμοκέφαλων πριν από πενήντα χρόνια.
- Ακόμα εκεί είστε; Ας είμαστε λογικοί, κύριε Πρέσβη, εσείς που κουβαλάτε τον πολιτισμό του Ντεκάρτ... Μπορούν μερικοί μόνοι τους να εξοντώσουν ενάμιση εκατομμύριο ανθρώπους; Μόνον ο Χίτλερ ευθύνεται για το ολοκαύτωμα των Εβραίων; Μόνον ο Χίτλερ καταδικάστηκε στη Νυρεμβέργη; Η σημερινή Γερμανία δεν το κρύβει και προσπαθεί να διορθώσει το φταίξιμο των προηγούμενων, να αποζημιώσει ηθικά και υλικά τους απογόνους των θυμάτων. Και εσείς, τι κάνατε και τι κάνετε σήμερα; Τίποτα... Ούτε το παραμικρό δείγμα μετάνοιας. Εσείς που διδάξατε τον Χίτλερ και γίνατε παράδειγμα προς μίμηση για αυτόν... είναι η ειδικότητά σας εδώ και αιώνες, από την πρώτη μέρα...
Από τα εκατοντάδες, από τα χιλιάδες γεγονότα, αφήστε να σας διηγηθώ ένα, κύριε Πρέσβη. Μόλις το έμαθα από την ίδια. Η μάρτυρας λέγετε κυρία Αραξή, σύζυγος του μεγάλου μας ποιητή Τανιέλ Βαρουζάν. Γνωρίζετε τον Τανιέλ Βαρουζάν; Ξέρετε ποιος είναι; Ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές, όχι μόνον της αρμενικής, αλλά και της διεθνούς λογοτεχνίας. Και δεν το λέμε εμείς, αλλά γάλλοι ποιητές και κριτικοί λογοτεχνίας. Τον θεωρούν ίσο με τους μεγαλύτερους ποιητές τους. Καταλαβαίνετε εσείς που είστε και bachelier français; Και ξέρετε πώς τον σκοτώσατε, μαζί με εκατοντάδες άλλους διανοούμενούς μας; Του διαμελίσατε το σώμα και το πετάξατε στα πεινασμένα σκυλιά σε μια κολασμένη χαράδρα, κοντά στη σημερινή σας πρωτεύουσα ΄Άγκυρα... Αυτές τις λεπτομέρειες τις έχουν μεταφέρει οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές των κολασμένων γεγονότων. Αλλά δεν ήταν αυτό που ήθελα να σας πω. Θέλω να σας διηγηθώ μια σημαντική μαρτυρία της κυρίας Αραξή Βαρουζάν. Ο ποιητής, μόλις τελείωσε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της βελγικής πόλης Γάνδης, γύρισε το 1909 στον τόπο γέννησής του, στη Σεβάστεια, και ανέλαβε δάσκαλος σε αρμενικό σχολείο. ΄Ήταν τα «λαμπρά» χρόνια του Συντάγματος. Τότε γνωρίζει έναν τούρκο ποιητή, τον ίδιο τον κυβερνήτη της πόλης, τον Μεχμέτ Εμίν. Μπορείτε να το διασταυρώσετε αυτό στα κρατικά σας αρχεία. Η κυρία Βαρουζάν μου είπε ότι είχαν γίνει πολύ καλοί φίλοι και ότι βλέπονταν σχεδόν κάθε εβδομάδα στα σπίτια τους. Ο ένας διάβαζε στον άλλον τα ποιήματά του, μέσα σε ένα πνεύμα αλληλοσεβασμού και αλληλοεκτίμησης. Τα χρόνια περάσανε γρήγορα και το 1915 και οι δυο τους βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη, ο καθένας στη δουλειά του. Οι οικογενειακές συναντήσεις συνεχίζονται στις ακτές του Βοσπόρου. ΄Ένα βράδυ του Απριλίου, τούρκοι αστυνομικοί έρχονται να συλλάβουν τον Βαρουζάν, όπως ξέρετε, εξοχότατε. Η κυρία Αραξή είναι έγκυος πέντε-έξι μηνών και άρρωστη. Στο διπλανό υπνοδωμάτιο κοιμούνται τα άλλα δυο παιδιά τους, έναν αγόρι και ένα κορίτσι. Το πρωί η κυρία Αραξή τρέχει στον γνωστό πρώην κυβερνήτη τους. Για πολλή ώρα χτυπά με τις τελευταίες της δυνάμεις την πόρτα, μέχρι που εμφανίζεται η σύζυγος από το μπαλκόνι του σπιτιού. Την παρακαλάει για βοήθεια. «Ο κυβερνήτης κοιμάται», απαντάει αυτή... και ούτε καν την καλεί να περάσει μέσα... Μετά από λίγα λεπτά ξαναβγαίνει στο μπαλκόνι, λέγοντας ότι δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας... Η κυρία Αραξή ξαναπαρακαλάει, στο όνομα της φιλίας τους, εξηγεί ότι πρόκειται για θέμα ζωής και θανάτου... Η πόρτα, όμως, δεν ανοίγει. Τελικά, εμφανίζεται στο μπαλκόνι ο κυβερνήτης με τις πιτζάμες του. Ούτε αυτός, βέβαια, σκέπτεται να καλέσει μέσα τη φίλη τους...
- Monsieur Polat, είστε καλός στη διήγηση και... ολίγον κυνικός...
- Κυνικός εγώ; Περιμένετε λίγο ακόμα και θα σας πω σε ποιον ταιριάζει αυτό το επίθετο. Το σημαντικό είναι η απάντηση που της δίνει ο κυβερνήτης, εκείνο το ιστορικό πρωινό του 1915, από εκείνο το ιστορικό μπαλκόνι. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τα λόγια αυτά, ή μήπως εσείς;...
- Monsieur Polat...
- Η απάντηση στην καημένη γυναίκα που παρακαλά για βοήθεια είναι η εξής: «Κυρία Αραξή, οι τούρκοι αστυνομικοί, εάν δεν έπαιρναν το σύζυγό σου, τον ταλαντούχο αρμένιο ποιητή Τανιέλ Βαρουζάν, ποιον άλλον θα έπαιρναν;...» Δεν είναι φοβερή απάντηση; Είστε όλοι εσείς μέσα σε αυτή την απάντηση, σε αυτήν την τερατώδη κυνική απάντηση...
- Να είμαστε αντικειμενικοί. Να μην παρασυρόμαστε από τα συναισθήματα και να δούμε στην ουσία ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ των λαών μας. Σήμερα το 1965, στην κατάσταση που βρίσκεται ο κόσμος, τι θέλετε να κάνουμε;
- Να μας επιστρέψετε ένα κομμάτι από τα ιστορικά μας εδάφη...
- Μα είναι δυνατόν; Ποιο κράτος παραδίδει ένα εκατοστό από τα εδάφη του χωρίς πόλεμο, χωρίς να είναι υποχρεωμένο να το κάνει; Κανένα κοινοβούλιο δεν μπορεί να πάρει τέτοια απόφαση...
- Δεν ζητάμε τα δικά σας εδάφη. Είναι από αυτά που παράνομα κρατάτε και πρέπει να επιστρέψετε στον νόμιμο δικαιούχο, τον αρμενικό λαό.
- Αυτά που λέτε δεν γίνονται, βγάλτε τα από το μυαλό σας και μην έχετε ψευδαισθήσεις...
- Γιατί, εξοχότατε;
- ΄Έτσι είναι. ΄Ό,τι κερδίζεις στον πόλεμο δεν το επιστρέφεις, είναι νόμος. Πάντα έτσι γινόταν στην ιστορία της ανθρωπότητας.
- Ας δεχτούμε ότι είναι σωστά αυτά που λέτε. Σε ποιον πόλεμο, όμως, καταλάβατε τα εδάφη μας; Υπήρχαν αρμενικό και τουρκικό κράτος το 1915 και κήρυξαν πόλεμο μεταξύ τους;... ΄Όχι. Σφάξατε το μισό λαό μας και τον υπόλοιπο τον εκδιώξατε και αυτό το λέτε πόλεμο; ΄Όλοι το λένε ανθρωποκτονία, και στην περίπτωση σας, γενοκτονία.
- Στις σφαγές του 1915 εσείς οι Αρμένιοι είστε οι υπεύθυνοι. Επί αιώνες ζούσατε ήσυχα στη μεγάλη μας αυτοκρατορία. Εμείς πολεμούσαμε και υπερασπιζόμασταν τα σύνορά μας, ενώ εσείς ασχολούσασταν με το εμπόριό σας. Είχατε τις εκκλησιές σας, τους πατριάρχες σας, τα μοναστήρια σας και τα σχολεία σας. Τι άλλο θέλατε; Τι μπελά θέλατε να βρείτε;
- Τον μπελά μας τον βρήκαμε πολύ καιρό πριν, από τότε που πέσαμε στο ζυγό σας...
- Πάλι; Γιατί αυτή η εχθρότητα;
- Εσείς ρωτάτε εμένα, εξοχότατε;
- Η αλήθεια είναι ότι τον μπελά σας τον βρήκατε την ημέρα που αρχίσατε να ακούτε τις ψεύτικες υποσχέσεις των αδελφών σας χριστιανών. Από την ημέρα που, αφελείς, γίνατε το παιχνίδι της Ρωσίας, της Αγγλίας, της Γαλλίας, χωρίς να σκεφτείτε για μια στιγμή ότι αυτοί ακολουθούν μόνο τα δικά τους συμφέροντα. ΄Έχω υπηρετήσει σε πολλές πρωτεύουσες, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στην Ουάσινγκτον, στο Ελσίνκι. Τους ξέρω καλά. Χριστιανοί; Αυτοί; Ο καλύτερος από αυτούς είναι ένας αχόρταγος λύκος, ο φερόμενος φιλάνθρωπος, μια πονηρή αλεπού.
- Δεν θα διαφωνήσω με αυτά, εξοχότατε.
- Εσείς, όμως, ξεκινήσατε το παιχνίδι της «επανάστασης», να ρίχνετε βόμβες, να καταλάβετε κρατικά κτίρια, με την ελπίδα ότι αυτοί θα έσπευδαν να σας βοηθήσουν ενάντια στους μουσουλμάνους τυράννους.
- ΄Ήμασταν αφελείς, ναι. Και συμφωνώ με το χαρακτηρισμό που κάνετε για τους πολιτικούς. Να πω, όμως, ότι κι εσείς δεν πάτε πίσω. Λύκος, αλεπού, ναι, είναι σωστό. Δεν έχετε να ζηλέψετε τίποτα από αυτούς, εξοχότατε. Σε ό,τι αφορά δε την «επανάστασή» μας, ξέρετε καλύτερα από μένα, ότι κανένας λαός δεν επαναστατεί χωρίς λόγο. Και επίσης, ότι η επανάσταση είναι ένα μέσον για να απελευθερωθείς από το κακό, από την τυραννία. Ποιος μπορεί να καταδικάσει αυτό το φυσιολογικό δικαίωμα ενός λαού; Στο τέλος του περασμένου αιώνα η κατάσταση του λαού μας, ειδικά στην επαρχία, ήταν ανυπόφορη. Λεηλασίες, διωγμοί, φυλακισμένοι, σφαγές... Η εγκληματική τυραννία του Σουλτάνου Χαμίντ δημιούργησε την επανάσταση. Πάνω του ρίξαμε τη βόμβα. Σ' αυτόν, που εσείς εκθρονίσατε μερικά χρόνια αργότερα, για τους ίδιους λόγους. Και εν μέρει, χάρη σε μας. Να πω, επίσης, ότι η λέξη «επανάσταση» που χρησιμοποιήσατε δεν είναι ακριβής. Τι είδους επανάσταση ήταν αυτή; Μήπως απαιτήσαμε να αποσχιστούμε από το κράτος σας; Μέχρι το 1915, δηλαδή μέχρι πριν τη γενοκτονία, αυτό που ζητήσαμε ήταν μόνο μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση της ζωής στις αρμενικές επαρχίες. Και όταν η Τουρκία μπήκε στον πόλεμο, ολόκληρος ο αρμενικός πληθυσμός που ζούσε μέσα στα σύνορά σας, με τον Πατριάρχη, τα πολιτικά κόμματα, σας δήλωσε πίστη, παρέδωσε τα όπλα και επιστρατεύτηκε, όπως κάθε Οθωμανός. Οι νέοι μας υπηρετούσαν στο στρατό σας. Τι φοβόσασταν; Εγώ κατάγομαι από το Ζεϊτούν, κύριε πρέσβη. Τον Μάρτιο του 1915, οι θαρραλέοι συμπατριώτες μου, που επί αιώνες ζούσαν σε καθεστώς αυτονομίας στην περιοχή τους, παραδόθηκαν σε εσάς, για να μη δημιουργήσουν επεισόδια, για να μη δώσουν αφορμή. ΄Όταν τα είχατε όλα αυτά, αντί να ησυχάσετε, αρχίσατε να εφαρμόζετε το προμελετημένο και λεπτομερές εγκληματικό σας σχέδιο, την εξόντωση των Αρμενίων.
- Μην το λέτε, φταίτε, φταίτε...
- Πώς; Πού;... Αναφέρεστε στις εθελοντικές ομάδες του Καυκάσου; ΄Ήταν εκτός αρμοδιότητας των Αρμενίων της Τουρκίας να τις απαγορεύσουν. Μήπως αναφέρεστε στις μάχες αυτοάμυνας στο Βαν, στην Ούρφα, στο Σαμπίν Καραχισάρ, όταν το μαχαίρι του εγκληματία έφτασε στο κόκκαλο του θύματος; Τίποτα άλλο... Η ιστορία του λύκου με τα πρόβατα... Θα εφαρμόζατε το εγκληματικό σας σχέδιο ό,τι και αν κάναμε...
- Καλά, καλά, ας πούμε ότι...
- Εσείς είπατε ότι πρέπει να αναλύουμε τα θέματα που μας χωρίζουν αντικειμενικά, στη σημερινή πραγματικότητα. Και εσείς, κύριε Πρέσβη, που είστε μορφωμένος και ρεαλιστής, πρέπει να αποδεχθείτε ότι αυτό το δικαίωμα του αρμενικού λαού δεν μπορεί να αγνοηθεί. Την αιματηρή αυτή σελίδα της ιστορίας δεν μπορούμε να τη γυρίσουμε χωρίς μια διμερή συμφωνία. Πρέπει να βρούμε μια λύση μαζί. Εγώ στη θέση σας θα τελείωνα με αυτό το σκάνδαλο που σας κυνηγάει επί πενήντα χρόνια και που θα συνεχίζει να το κάνει και δεν θα σταματήσει ποτέ. Το διαπιστώσατε με τις εκδηλώσεις για τα πενήντα χρόνια. Γίνατε ρεζίλι μπροστά στους φίλους σας, τους υποστηρικτές σας. Πρέπει να ξεχρεώσετε το χρέος σας. Χρέος αίματος. Και ο πιστωτής είναι ένας ολόκληρος λαός που δεν λέει να πεθάνει, είναι ολοζώντανος.
- Και τι λύση προτείνετε, τι θα έπρεπε να κάνουμε;
- Σας το είπα ήδη, να μας επιστρέψετε ένα κομμάτι από τα δικά μας ιστορικά εδάφη.
- Πόσο; Από πού έως πού;...
- Διαλέγουμε ένα σημείο δυτικά της Αλεξαντραπόλ (Γκιουμρί), λίγο μετά από τα σημερινά σύνορα. Με έναν χάρακα το ενώνουμε με ένα άλλο σημείο στη δυτική όχθη της λίμνης Βαν. ΄Έτσι, διαμορφώνεται ένα κομμάτι που συμπεριλαμβάνει την Ανί, το Αραράτ, το Νταρόν και το Βασπουραγκάν. Το κομμάτι της ιστορικής μας πατρίδας, που επί χιλιετίες ήταν το λίκνο του πολιτισμού μας, όπου το κάθε τετραγωνικό της μέτρο είναι ποτισμένο με τον ιδρώτα, το αίμα, την αναπνοή και την ψυχή μας.
- Και δεν θέλατε με το χάρακα αυτό να τραβήξετε άλλη μια γραμμή προς βορρά, μέχρι την ακτή της Μαύρης Θάλασσας; Πατρίδα χωρίς θάλασσα γίνεται;
- ΄Όντως, θα ήταν πιο σωστό, πιο δίκαιο. Η μάχη μεταξύ μας θα έφτανε έτσι στην τελική της λύση.
- Ας υποθέσουμε ότι σας τα δίνουμε. Τι θα τα κάνετε;
- Πώς τι θα τα κάνουμε; Θα τα πάρουμε και...
- Ποιος θα τα πάρει;
- Εμείς, ο αρμενικός λαός.
- Ποιος; Πού είναι αυτός ο λαός;
- Ο αρμενικός λαός που είναι διασκορπισμένος ανά τον κόσμο και ειδικά αυτός που ζει γύρω από το Ερεβάν...
- Aυτό το κομμάτι που είναι κάτω από ένα απάνθρωπο και ξένο καθεστώς; Οι Αρμένιοι της διασποράς συμφωνούν με τον κομμουνισμό;
- Αυτό δεν σας αφορά, είναι δικό μας θέμα. Απλώς, θέλω να ξέρετε ότι οι Αρμένιοι όλου του κόσμου, όποιο και να είναι το κόμμα ή τα πιστεύω τους, όπου και να βρίσκονται, ειδικά αυτοί που ζουν στη μικρή μας σημερινή Αρμενία, είναι μια γροθιά στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων μας σε ό,τι αφορά τα δικά μας ιστορικά εδάφη.
- Η Τουρκία δεν πρόκειται να σας δώσει ένα εκατοστό γης με την ελεύθερη βούλησή της...
- Το ξέρουμε πολύ καλά, αλλά το διεκδικούμε. Δεν θα σας αφήσουμε ήσυχους, μέχρι να τα καταφέρουμε. Ο κόσμος αλλάζει και ο τροχός της ιστορίας μπορεί να αναποδογυρίσει ξαφνικά, εξοχότατε...
- Εάν ελπίζετε σε αυτά, φοβάμαι ότι θα περιμένετε πολύ...
- Οι ελπίδες μας βασίζονται πάνω απ'όλα σε εμάς. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη δύναμη από τη βούληση ενός αδικημένου λαού. Αργά ή γρήγορα αυτά τα εδάφη θα είναι πάλι δικά μας.
- Δεν μπορώ να σας απαγορεύσω να ζείτε με αυτές τις ελπίδες. Το μέλλον θα δείξει. Στο επανιδείν, Monsieur Polat.
- Στο επανιδείν, εξοχότατε...