Άρντα Τζελαλιάν
Οκτώβριος- Δεκέμβριος 2020, τεύχος 105

Μια ματιά στον χάρτη του Αρτσάχ είναι ήδη μια νοερή περιήγηση σε ένα τοπίο ορεινό, πράσινο, με νερά κελαρυστά, βαθιές χαράδρες και ψηλές κορφές. Μια πιο προσεκτική μελέτη στα τοπωνύμια δίνει την πεποίθηση πως είναι ένας τόπος φτιαγμένος από την σιγουριά της πέτρας και τη φρεσκάδα του νερού, οχυρωμένος μέσα από τη χριστιανική πίστη και την ιστορία του. Με αυτές τις αξίες ο λαός έχει ονομάσει κάθε κομμάτι της γης του και σε αυτήν την περίπτωση τα τοπωνύμια θεωρούνται τεκμήρια της ιστορικής εξέλιξης μέσα στους αιώνες.
Αυτό το άρθρο γράφτηκε κατά τις 44 μέρες του πολέμου και βασίστηκε στους αρμενικούς χάρτες του Αρτσάχ όπως αυτοί είχαν διαμορφωθεί μετά τον πόλεμο του 1991-1993 και τη συνθήκη ανακωχής του 1994. Σήμερα ο χάρτης έχει δυστυχώς αλλάξει, τα σύνορα ανασχεδιάστηκαν για πολλοστή φορά, αφαιρώντας από το Αρτσάχ πολλά τετραγωνικά χιλιόμετρα γης που για μας σημαίνουν πατρίδα. Τα γεωγραφικά σύνορα κι οι χάρτες είναι έννοιες ρευστές, η έννοια του τόπου και της αρμενικής του ταυτότητας όχι. Και σε αυτόν θα αναφερθούμε.
Αναλύοντας τα τοπωνύμια του Αρτσάχ, βρίσκουμε ονομασίες που παραπέμπουν στη γεωμορφολογία του (όρη, ποταμοί, πηγές, κλπ), στην ιστορία του (κύρια ονόματα, μοναστήρια, πριγκηπάτα), στον φυσικό του πλούτο (ζώα, λίθοι) και στις παραδόσεις του. Μια πρώτη ετυμολογική ανάλυση αποδεικνύει πως οι ρίζες των ονομάτων είναι κατά πλειοψηφία αρμενικές, ενώ οι λίγες ξένες που έχουν χρησιμοποιηθεί στα αυθεντικά τοπωνύμια είναι κατά κύριο λόγο περσικές (και όχι τουρκικές ή αζερικές) και φυσικά παραπέμπουν στην εποχή της περσικής κυριαρχίας όπου όμως οι Αρμένιοι κρατούσαν την εσωτερική διοίκηση. Η περσική γλώσσα είναι εξάλλου αυτή από την οποία η αρμενική έχει δανειστεί έναν πολύ μεγάλο γλωσσικό πλούτο από τα αρχαία χρόνια. Παρατηρούμε επίσης ονοματοποιίες. Βρίσκουμε τοπωνύμια αρχαία ή και νεώτερα, όπως και μετονομασίες που καθιερώθηκαν στις διάφορες ιστορικές περιόδους (πτώση των Μελίκ, Σοβιετική εποχή, κλπ).
Θα αναφέρουμε επίσης τις ονομασίες περιοχών, χωριών και πόλεων στα αζερικά¹ (όπου αυτές μας είναι γνωστές), οι οποίες δόθηκαν από το Αζερμπαϊτζάν μετά το 1923 και δυστυχώς έχουν περάσει έτσι σε πολλούς διεθνείς χάρτες. Πρόκειται για νέες ονομασίες αλλά και μετάλλαξη ή παραφθορά των αρμενικών τοπωνυμίων.
Οι αρμενικές καταλήξεις και τα συνθετικά για τη δημιουργία των τοπωνυμίων, είναι συνήθως οι εξής:
-կերտ - κερτ - kert (από το kertel =κτίζω)
-շէն - σεν - shen (από το sheenel = φτιάχνω, κτίζω)
-ւան - βαν - van (από το avan =οικισμός, πόλη)
-վայր - βάιρ - vayr (μέρος)
-թաղ - ταγ - tagh (συνοικία)
-բերդ - περτ - berd (κάστρο, φρούριο)
-ձոր - τσορ - dzor (κοιλάδα, ρέμα, χαράδρα²)
-վանք - βανκ - vank (μοναστήρι, μονή)
Στα αζερικά χρησιμοποιούνται συνήθως οι καταλήξεις -kent- κεντ (πόλη), -ly, -li –lu (δηλώνει τόπο) και -lar (πληθυντικός).

Αρτσάχ - Ναγκόρνο Καραμπάχ

Η περιοχή του ιστορικού Αρτσάχ αναφέρεται για πρώτη φορά τον 8ο αι. π.Χ. σε σφηνοειδείς επιγραφές του Ουραρτού με διάφορες ονομασίες όπως Αρτάχ, Ουρτέχ, Αταχουνί. Ο Στράβωνας (64 π.Χ.-24 μ.Χ.) στην «Γεωγραφία» του ονομάζει την περιοχή αυτή της Αρμενίας Ορχιστινή. Το Αρτσάχ, ως μια γεωπολιτική οντότητα, αποτελούσε την 10η από τις 15 επαρχίες της Μεγάλης Αρμενίας από το 189 π.Χ. έως το 387 μ.Χ. Από τότε και μέχρι τον 7ο αιώνα ήταν μια περιοχή της Καυκάσιας Αλβανικής (Αγβάνκ - Aghwank) σατραπείας, υπό την περσική Δυναστεία των Σασσανιδών, ενώ από τον 7ο έως τον 9ο αιώνα τέθηκε υπό αραβικό έλεγχο.
Το 821 μ.Χ. σχηματίστηκε το αρμενικό πριγκηπάτο του Χατσέν (Khatchen)στην ευρύτερη περιοχή του ιστορικού Αρτσάχ (γνωστό και ως Greater Artsakh – Μείζον Αρτσάχ). Από το 1214 μ.Χ., υπό την κυβέρνηση της Δυναστείας των Χασάν Τζαλαλιάν (Hasan- Jalalyan), η εξουσία του Χατσέν επικράτησε στην περιοχή.
Σχηματίστηκαν τα πριγκηπάτα (melik) των Χατσέν (Khatchen), Tιζάκ (Dizak), Βαράντα (Varanda), Τζραπέρτ (Jraberd) και Γκιουλιστάν (Gulistan), γνωστά ως Khamsa melik (Πέντε βασίλεια) που κατάφεραν να αποκρούσουν κάθε κατακτητή (σελτζούκους, τούρκους, πέρσες, μογγόλους) κρατώντας την ανεξαρτησία τους μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Τα βασίλεια Χάμσα (Khamsa) ήταν η τελευταία εστία της Αρμενίας με κρατική και εθνική υπόσταση.
Οι 4 βασικές περιοχές του σύγχρονου Αρτσάχ, Μαρντακέρτ, Στεπανακέρτ, Μαρντουνί και Χατρούτ σχεδιάστηκαν με νέα όρια και ονόματα και για να καταστείλουν τη μνήμη των προϋπάρχοντων πριγκηπάτων.
Το όνομα Καραμπάχ η Γαραμπάγ συναντάται για πρώτη φορά σε γεωργιανές και περσικές πηγές του 13ου και 14ου αι. και αναφέρεται στις περιοχές των πριγκηπάτων. Καραμπάχ σημαίνει μαύρος κήπος, έχοντας ως συνθετικά το kara (μαύρο στα τουρκικά) και το bagh (κήπος στα περσικά). Η ευρύτερη περιοχή του Καραμπάχ (πεδινό και ορεινό) καλύπτει την οροσειρά του Καυκάσου, η οποία εκτείνεται στις πεδιάδες κοντά στη συμβολή των ποταμών Κουρ (Kur) και Αράκς (Araks). Το Καραμπάχ από την αρχαιότητα κατοικούνταν από Αρμενίους που μιλούσαν την αρμενική γλώσσα (έχουν δική τους διάλεκτο η οποία είναι μια από τις αρχαιότερες).
Ναγκόρνο σημαίνει «ορεινό» στα ρωσσικά (gora=βουνό) και ονομάστηκε έτσι για να διαχωρίσει το ορεινό από το πεδινό τμήμα του Καραμπάχ.
Η νεώτερη ιστορία είναι πλέον γνωστή: Το 1813, μετά το αποτέλεσμα του Ρωσσο-περσικού πολέμου και με τη συνθήκη του Γκιουλιστάν (Gulistan), το Καραμπάχ περνάει στα χέρια της Ρωσσικής Αυτοκρατορίας, κατόπιν της Σοβιετικής Ένωσης, και το 1923 με απόφαση του Ιωσήφ Στάλιν παραχωρείται στο Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν.
Μπορούμε κατ΄επέκταση να πούμε πως η ονομασία Ναγκόρνο Καραμπάχ (Ορεινός μαύρος κήπος) είναι εξώνυμο από την εποχή της ρωσσικής κυριαρχίας, που χρησιμοποιήθηκε για να προσδιορίσει την ορεινή αυτόνομη περιοχή NGAO (Nagorno Karabagh Autonomous Oblast) μετά το 1923. Έχει ως τούτου μεταφραστεί στα αζερικά ως «Dağliq Qarabağ», στα γαλλικά ως «Haut–Karabagh», στα αρμενικά ως «Լեռնային Ղարաբաղ» (Lernayin Kharabagh), κ.α.
Το Ναγκόρνο Καραμπάχ μαζί με τα εδάφη που κατακτήθηκαν κατά τον πόλεμο του 1991-1993 σχημάτισε από το 1994 την Δημοκρατία του Αρτσάχ. Τότε, μαζί με τα εδάφη επανήλθε και το ξεχασμένο όνομά του. Μεγάλο μέρος της ιστορικής επαρχίας του Αρτσάχ συμπίπτει επί του παρόντος με το σύγχρονο Αρτσάχ.

Περιοχές και πόλεις

Παραθέτουμε εδώ τις 7 περιοχές τού Αρτσάχ όπως διαμορφώθηκαν μετά το 1991. Οι πέντε πρώτες βασικές περιοχές προϋπήρχαν στα εδάφη του Ναγκόρνο Καραμπάχ και οι τελευταίες δύο Σαχουμιαν (Shahoumian) και Κασατάγ (Kashatagh) προστέθηκαν στην τελική μορφή του χάρτη της Δημοκρατίας του Αρτσάχ³. Αναφέρονται όλες οι πόλεις που εντάσσονται στην «κατηγορία πόλεως» με τις αντίστοιχές τους κοινότητες.
Να σημειώσουμε ότι οι αζερικές διοικητικές περιοχές ήταν 11 και είχαν διαφορετική ταξινόμηση.
1. Ասկերան / Ασκεράν / Askeran. Περιοχή στα ανατολικά του Αρτσάχ και ομώνυμη πόλη που είναι και η πρωτεύουσα της περιοχής⁴. Η λέξη έχει περσική ρίζα. «Αskar» είναι ο «στρατός» και «askeran» σημαίνει «στρατώνας» (περς). Το κάστρο του Ασκεράν ονομάζεται Մայրաբերդ - Μαϊραπέρτ - Mayraberd (Κυρίως κάστρο). Η περιοχή στα αζερικά ονομάζεται Χοτζαλί (Khojaly) (γη των Χότζα).
2. Հադրութ / Χατρούτ / Hadrut. Περιοχή στα νότια του Αρτσάχ και ομώνυμη πόλη που είναι και η πρωτεύουσα της περιοχής. Είναι σύνθετη περσική λέξη και σημαίνει «ανάμεσα σε δύο ποταμούς» (ha do rud). Έχει σπανίως αναφερθεί ως Գետահատ - Κενταχάτ - Getahat (κόβω/διασχίζω τον ποταμό) που έχει την ίδια έννοια. Στα αζερικά και στα ρωσσικά ονομάζεται Γκατρούτ (Gadrut)⁵.
3. Մարտակերտ / Μαρντακέρτ / Martakert. Περιοχή στη βόρειο-ανατολική πλευρά του Αρτσάχ και ομώνυμη πόλη που είναι και η πρωτεύουσα της περιοχής. Από την λέξη «մարտ – μαρντ - mard» που σημαίνει «μάχη». Στα αζερικά η πόλη ονομάζεται Αγνταρά (Aghdara) (λευκό ποταμάκι) ενώ η ευρύτερη περιοχή, Ταρτάρ (Tartar), επειδή τη διασχίζει ο ομώνυμος ποταμός.
4. Մարտունի /Μαρντουνι / Martouni. Περιοχή στα ανατολικά του Αρτσάχ και ομώνυμη πόλη που είναι και η πρωτεύουσα της περιοχής. Από την λέξη «մարտ - μαρντ - mard» που σημαίνει «μάχη». Αζ. Χοτζαβέντ (Khojavend).
Η περιοχή έχει άλλη μια πόλη, το Ճարտար Τζαρντάρ (Djardar). Κατά λέξη σημαίνει «Ικανός – επιδέξιος» και είναι αυτή η σημασία που δίνουν οι ιστορικοί, σε σχέση με την επιδεξιότητα των κατοίκων της. Η λαϊκή ετυμολογία λέει πως το όνομα σχηματίστηκε από τις λέξεις Τζαρ νταρ (djar dar), που σημαίνουν «πάρε το φάρμακο», σχετικά με θεραπευτικό νερό που πηγάζει από την πηγή Սարմուրակ- Σαρμουράγκ (Sarmourak) στα βόρεια της πόλης. Αζ. Τσαρτάρ (Chartar).
5. Շուշի / Shoushì /Σουσί. Περιοχή στο κέντρο του Αρτσάχ και ομώνυμη πόλη που είναι και η πρωτεύουσα της περιοχής. Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Αρτσάχ. Σημαντικό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής του Νοτίου Καυκάσου. Η πόλη βρίσκεται σε υψόμετρο 1500 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, σε ένα βραχώδες οροπέδιο με στρατηγικά δεσπόζουσα θέση.
Έχει επίσης αναφερθεί σε διαφορετικούς χρόνους ως Քար - Καρ - (Kar) (πέτρα/βράχος), Քարի գլուխ - Καρί Κλουχ - Kari gloukh (κορυφή του βράχου), Շօշ - Σος - (Shosh), Շօշի բերդ Σοσί Περτ - (Shoshì berd) (κάστρο του Shosh) / αζ. Σούσα γκαλασί (Şuşa qalasi).
H ρίζα «Shosh» είναι περσική και κατά πάσα πιθανότητα έχει περάσει στην αρμενική γλώσσα μαζί με πολλές άλλες την εποχή των Αχαιμενιδών. «Shousha» λεγόταν και η πρωτεύουσα της αρχαιοτάτης περσικής επαρχίας Χουζιστάν (Khouzestan) ή αλλιώς αρχαίας Ελάμ (Elam). Στα ελληνικά ήταν γνωστή ως Σουσιανή. Αζ. Σουσά (Shousha).
6.Շահումեան / Σαχουμιάν / Shahoumian. Περιοχή στα βόρεια του Αρτσάχ με πρωτεύουσα το Քարվաճառ / Καρβατζάρ / Karvadjar. Ονομάστηκε έτσι κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής εποχής προς τιμήν του Στεπάν Σαχουμιάν (1878–1918), Μπολσεβίκος πολιτικός με ηγετικό ρόλο και επαναστατική δράση στον Καύκασο. Υπάρχουν δεκάδες τοπωνύμια σε όλο τον Καύκασο προς τιμήν του.
Το προηγούμενο κέντρο της περιοχής ήταν ή ομώνυμη πόλη Σαχουμιάν με την παλαιότερη ονομασία Ներքիշէն / Νερκισέν / Nerkishen (Μέσα Πόλη) που καταλήφθηκε από τους Αζέρους το 1992 και μετονομάστηκε σε Ασαγκί Ακτσακάντ (Aşağı Ağcakand).
Καρβατζάρ σημαίνει κατά λέξη «εμπόριο λίθων» (Καρ-πέτρα, λίθος βατζάρ-εμπόριο⁶). Πιθανόν να είναι ή ίδια που αναφέρεται ως Καρβατζάρ στην αρχαία επαρχία Βαϊκουνίκ - Vaygounik σε συγγράμματα του 15ου αιώνα. Το αζερικό τοπωνύμιο Καλμπατζάρ (Kalbajar) (όπως έχει γίνει ευρύτερα γνωστή η πόλη) είναι η πιο χαρακτηριστική παραφθορά που έχει γίνει σε αρμενικό τοπωνύμιο.
7. Քաշաթաղ / Κασατάγ / Kashatagh. Η μεγαλύτερη περιοχή της Δημοκρατίας του Αρτσάχ κατά μήκος της δυτικής πλευράς. Ο συνδετικός κρίκος μεταξύ Αρτσάχ και Αρμενίας λόγω γεωγραφικής θέσης. «քաշ - κας - kash» στην διάλεκτο του Αρτσάχ έχει δύο σημασίες: «κοράκι» αλλά και «τόπος όχι τόσο υψηλός» από την επιφάνεια της γης. Στην πρώτη περίπτωση Κασατάγ θα σήμαινε «Οικισμός με κοράκια», ενώ στη δεύτερη «Το επίπεδο, άρα κατοικίσιμο, σημείο του εδάφους». Πρωτεύουσά της είναι το Բերձոր / Περτσόρ / Berdzor που είναι γνωστό ως Λατσίν (Lachin), εξ΄ου και το πέρασμά του που καθιστά δυνατή την εδαφική συνέχεια με την Αρμενία.
Το Περτσόρ μέχρι το 1923 ήταν γνωστό ως Αμπνταλάρ (Abdallar). Το 1926 μετονομάστηκε σε Λατσίν (τουρκικό όνομα που σημαίνει γεράκι). Μετά το 1991 πήρε την αρμενική ονομασία Περτσόρ που σημαίνει «Κάστρο στην κοιλάδα». Η περιοχή έχει άλλες δύο πόλεις:
Կովսական / Κοβσαγκάν / Kovsakan. Έχει αναφερθεί και ως Κουσακάν (Kousakan), πιθανόν από τη ρίζα «կոյս – kouys» που σημαίνει «πλευρά».
Միջնաւան / Μιτσναβάν / Mijnavan. «Ενδιάμεση πόλη».
Ստեփանակերտ / Στεπαναγκέρτ / Stepanakert. Η πρωτεύουσα, (συναντάται και ως 8η περιοχή).
Η μεγαλύτερη πόλη και πρωτεύουσα της Δημοκρατίας του Αρτσάχ. Ως αστικός οικισμός είναι γνωστός από το 1847. Είναι χτισμένη στη θέση του αρχαίου οικισμού Վարարակն / Βαραράγκν / Vararakn, ο οποίος βρίσκετα στην αριστερή όχθη του ομώνυμου παραπόταμου του Καρκάρ (Karkar) που σημαίνει «Αναβλύζοντα νερά». Το πρώτο αστικό σχέδιο για την δημιουργία της Στεπανακέρτ ανέλαβε ο διάσημος αρχιτέκτονας Αλεξάντερ Ταμανιάν το 1926. Το ονομά της έχει δοθεί προς τιμήν του Στεπάν Σαχουμιάν (βλ. Περιοχή Σαχουμιάν).
Στα Αζερικά αναφέρεται ως Χανκέντ (Khankend) δηλαδή «χανάτο».

Χωριά

Ο χάρτης της Δημοκρατίας του Αρτσάχ αριθμεί 382 χωριά (μεγαλύτερα και μικρότερα), τα οποία συμπτύσσονται σε 254 κοινότητες. Εδώ παραθέτουμε 76 από αυτά, χωρισμένα σε τέσσερις κατηγορίες⁷.

Τοπωνύμια θρησκευτικού χαρακτήρα και μοναστήρια

Ամարաս / Αμαράς / Amaras. Βρίσκεται στο χωριό Ματζγκαλασέν (Madjkalashen), περιοχή Μαρντουνί. Μοναστήρι μεγάλης ιστορικής σημασίας. Ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς από τον Αγ. Γρηγόριο τον Φωτιστή. Εκεί λειτούργησε το πρώτο σχολείο του εφευρέτη της αρμενικής αλφαβήτου Μεσρώπ Μαστότς στις αρχές του 5ου αιώνα, στην αποστολή του να διδάξει την αλφάβητο στις περιοχές του Καυκάσου.
Դադիվանք / Τατιβάνκ / Dadivank. Μεσαιωνικό μοναστικό συγκρότημα των 9ο-13ο αι. Ιδρύθηκε τον 1ο αι. μ.Χ. από τον Αγ. Ταντί, μαθητή του απόστολου Θαδδαίου που διέδωσε τον χριστιανισμό στην περιοχή. Αναφέρεται και ως Խութավանք - Χουταβάνκ - Khoutavank επειδή είναι χτισμένο σε ύψωμα (χουτ-λοφίσκος). Περιοχή Σαχουμιάν.
Գանձասար / Καντσασάρ / Gandzasar. «Όρος των θησαυρών». Ο τόπος αναφέρεται για πρώτη φορά τον 10ο αιώνα, όπου προϋπήρχε εκκλησία ή μοναστήρι. Το εξαίρετο δείγμα αρμενικής αρχιτεκτονικής που υπάρχει σήμερα, η εκκλησία του Αγ. Ιωάννου του Βαπτιστή, χτίστηκε το 1216-1240 από τον πρίγκηπα Χασάν Τζαλάλ Ντάουλα (Hasan Jalal Dawla). Η ονομασία προέρχεται από την παράδοση πως το μοναστήρι χτίστηκε σε έναν λόφο με μεταλλεύματα από ασήμι και άλλα μέταλλα. Περιοχή Μαρντακέρτ.
Վանք / Βάνκ / Vank, «Μοναστήρι». Περιοχή Μαρτακέρτ. Αζ. Βανκλού (Vanklu).
Ծիծեռնավանք / Τζιτζερναβάνκ / Tzitzernavank. «Μονή των χελιδονιών». Περιοχή Κασατάγ.
Աւետարանոց / Αβενταρανότς / Avetaranots. Από το Αβεταράν-»ευαγγέλιο», (Τόπος γραφής και συλλογής Ευαγγελίων). Ιστορικό χωριό στην περιοχή Ασκεράν. Παλιά ονομαζόταν Τανακτσί (Chanakhchi τουρκ.). Κέντρο της επαρχίας Βαράντα, τόπος κατοικίας των Μελίκ.
Առաքել / Αρακέλ / Arakel, «Απόστολος». Περιοχή Χατρούτ.
Մարիամաձոր / Μαριαματσόρ / Maryamadzor, «Κοιλάδα της Μαριάμ». Περιοχή Χατρούτ.
Ուխտաձոր / Ουχτατσόρ / Oukhtadzor. Από το ουχτ - «τάμα», κατ’ επέκταση «Προσκύνημα». Περιοχή Κασατάγ.
Երիցվանք / Γεριτσβάνκ / Yeritsvank. «Το κυρίως (μεγάλο) μοναστήρι». Περιοχή Κασατάγ.
Խնկաւան / Χνκαβάν / Khnkavan. Από το χούνκ - «λιβάνι», «πόλη με λιβάνι». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Տրմբոն / Ντρμπόν / Trmbon. Ίσως να προέρχεται από τις λέξεις Ντερ-«κύριος» και αμπιόν-«άμβωνας», «ο άμβωνας του Κυρίου». Περιοχή Μαρντακέρτ. Αζ. Χεϊβαλι (Heyvali).
Դիցմայրի / Τιτσμαϊρι / Ditsmayri. Από το Τικ-«θεοί» και Μάιρ- «μητέρα», «Τόπος θεών». Στην περιοχή Κασατάγ. Αζ. Μασαντισμαϊλί (Masadismayilli).
Մատաղիս / Μανταγίς / Mataghis. Από το Μανταγ -«θυσία». Σημαντικό θρησκευτικό κέντρο του πρώιμου Μεσαίωνα χάριν της Μονής του Αποστόλου Γεγισέ (Ελισσαίος), 5ου αιώνα. Στη θέση της Μονής υπήρχε ειδωλολατρικός ναός. Περιοχή Μαρντακέρτ. Αζ. Σουγκοβουσάν.

Τοπωνύμια σχετικά με τον υδάτινο πλούτο του Αρτσάχ⁸

Ջերմաջուր / Τσερματσούρ / Jermajour. Κατά λέξη «ζεστά (ιαματικά) νερά». Περιοχή Σαχουμιάν. Aζ. Ιστισού (Istisu). Στην ίδια γεωγραφική παράλληλο με την διάσημη λουτρόπολη της Αρμενίας Τσερμούκ.
Հայկաջուր/ Χαϊγκατσούρ / Haykajour. «Νερά του Χάικ» (Χάικ=Αρμενία). Περιοχή Μαρντακέρτ.
Նոր Սեյսուլան / Νορ Σεϊσουλάν / Nor Seysulan. Seysuyu (τουρκ.), σημαίνει «Νερά πλημμύρας». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Նոր Բրաջուր / Νορ Πρατσούρ / Nor Brajour. Από το «brel» που σημαίνει «σκάβω» με την έννοια «Σκάβω για νερό». Νέο χωριό με την ονομασία του παλαιότερου Πρατσούρ. Αζ. Καραμλί (Karamli) που σήμερα βρίσκεται στο Αζερμπαιτζάν. Περιοχή Σαχουμιάν.
Նոր Գետաշէն / Νορ Κετασέν / Nor Ketashen. «Χτισμένο στον ποταμό» Νέο χωριό που ιδρύθηκε το 2000 από τους εκδιωγμένους κατοίκους του παλαιού Κετασέν. Αζ. Τσαϊκέντ (Caykend), το οποίο καταλήφθηκε από τις αζερικές δυνάμεις το 1991. Περιοχή Σαχουμιάν.
Գետաւան / Κενταβάν / Getavan. «Πόλη στον ποταμό». Περιοχή Σαχουμιάν.
Սպիտակաջուր / Σπινταγκατσούρ / Spitakajour. «Λευκά νερά». Περιοχή Κασατάγ.
Մորաջուր / Μορατσούρ / Morajour. «Βάλτωμένα νερα». Περιοχή Κασατάγ.
Գետափ / Κεντάπ / Getap. «Όχθη του ποταμού». Περιοχή Κασατάγ.
Գետամեջ / Κενταμέτς / Getamej. «Ανάμεσα στα ποτάμια». Περιοχή Κασατάγ.
Ջրաբերդ / Τσραπέρτ / Jraberd. «Κάστρο στα (τρεχούμενα) νερά». Δύο χωριά στις περιοχές Χατρούτ και Μαρνταγκέρτ.
Ակնաղբիւր / Αγκναχπιούρ / Akhnaghbiour. «Κεφαλοπηγή». Περιοχή Χατρούτ.
Արբագետիկ / Αρπακεντίκ / Arbagetik. «Ποταμάκι (παραπόταμος) του Αρπά». Περιοχή Χατρούτ.
Ջրական / Τσραγκάν / Jrakan. «Υδάτινο» γνωστό και ως Մեխակաւան / Μεχακαβάν / Mekhakavan. Περιοχή Χατρούτ. Αζ. Τζεμπραϊλ (Cebrayil).
Ակն / Αγκν / Akn «Πηγή». Περιοχή Ασκεράν. Αζ. Αγντάμ (Agdam) (λευκή πόλη)⁹.
Ակնաբերդ / Αγκναπέρτ / Aknaberd. «Κάστρο στην πηγή». Περιοχή Σαχουμιάν.
Չայլու / Τσαϊλού / Chaylu. Από την αρχαία πρωτοτουρκική λέξη «chay» που σημαίνει «ποταμός». Σύνηθες τοπωνύμιο για οικισμούς κοντά σε ποταμό. Περιοχή Μαρντακέρτ.

Τοπωνύμια σχετικά με τον φυσικό πλούτο του Αρτσάχ

Դաշտագլուխ / Ταστακλούχ / Dashtagloukh «Η κορυφή της πεδιάδας». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Յարութիւնագոմեր / Χαρουτιουνακομέρ / Haroutiounagomer «Οι στάβλοι του Χαρουτιούν». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Պօղոսագոմեր / Μπογοσακομέρ / Boghosagomer «Οι στάβλοι του Μπογός». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Եզնագոմեր / Γεζνακομέρ / Yeznagomer. «Στάβλοι βοών». Περιοχή Κασατάγ.
Գոմշասար / Κομσασάρ / Gomshasar. «Βουνό με βουβάλια». Γνωστή επίσης και ως Արիութեան լեռ / Αριουτιάν Λερ / Aryoutian Ler «Βουνό της γενναιότητας». Είναι η υψηλότερη κορυφή του Αρτσάχ, 3.724 μ.. Περιοχή Σαχουμιάν. Αζ. Γκαμις Νταγί (Gamis Dagi).
Հովտաշէն / Χοβτασέν / Hovtashen. «Χτισμένο στην κοιλάδα». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Այգեստան / Αϊκεστάν / Aygestan. «Αμπελώνας». Περιοχή Ασκεράν, και Νορ Αϊκεστάν / Nor Aygestan. Περιοχή Μαρντουνί.
Այգեհովիտ / Αϊκεχοβίντ / Aygehovit. «Κοιλάδα των αμπελιών». Περιοχή Κασατάγ.
Բերդաշէն / Περτασέν / Berdashen. «Οχυρό». Περιοχή Μαρντουνί. Αζ. Γαρακέντ (Qarakend = μαύρη πόλη).
Վարդաձոր / Βαρτατσόρ / Vardadzor. «Κοιλάδα των ρόδων». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Ծաղկաշէն / Τζαγκασέν / Tzaghkashen. «Ανθισμένος τόπος». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Մեղրաշէն / Μεγρασέν / Meghrashen. «Μελοχώρι». Περιοχή Κασατάγ.
Խանձաձոր / Χαντσατσόρ / Khandzadzor. Από το Խանձել = τσουρουφλίζω, «Kαμμένη (ηλιοκαμμένη) κοιλάδα». Περιοχή Χατρούτ.
Քմքաձոր / Κμκατσόρ / Kmkadzor. Από το քիմք = ουρανίσκος, με την έννοια της ευχαρίστησης. «Τόπος ευχαρίστησης». Περιοχή Μαρντακέρτ.
Ծար / Τζαρ / Tzar. Ιστορική πόλη και φρούριο. Έτσι ονομαζόταν η επαρχία Βαϊκουνίκ / Vaygounik του ιστορικού Αρτσάχ τον 12ο αιώνα. Ένα από τα πριγκηπάτα του Καραμπάχ (15ο – 17ο αι.). Η λέξη Ծար πιθανώς προέρχεται από το ծայր = κορυφή (περς -tzahr). Περιοχή Σαχουμιάν.
Նոր Կարաչինար / Νορ Καρατσινάρ / Nor Karachinar «Μαύρο πλατάνι»(τουρκ.). Περιοχή Σαχουμιάν.
Ծաւալք / Τζαβάλκ / Tzavalk «Εκτάσεις (γης)». Περιοχή Σαχουμιάν. Αζ. Ζιβέλ (Zivel) (παραφθορά).
Սպիտակաշէն / Σπιντακασέν / Spitakashen. «Λευκόχτιστο». Περιοχή Μαρντουνί. Αζ. Αγκετζακέντ (Aghejakend).
Կարմիր շուկայ / Γκαρμίρ Σουγκά / Karmir shouka. «Κόκκινη αγορά». Λέγεται πως η ονομασία προέρχεται από τις κόκκινες σημαίες που υψώθηκαν στην εμπορική αγορά της περιοχής μετά την έλευση ρωσσικού στρατού το 1921. Περιοχή Μαρντουνί. Αζ. Kιρμιζί μπαζάρ (Qirmizi bazar) (ίδια σημασία).
Կարմիր գիւղ / Γκαρμίρ Κιουγ / Karmir giugh. «Κόκκινο χωριό». Η ονομασία προήλθε από την αιματοχυσία των κατοίκων της το 1920 μετά από επίθεση τουρκικών ομάδων. Περιοχή Ασκεράν.
Նոր Կարմիրաւան / Νορ Γκαρμιραβάρ / Nor Karmiravan. «Νέα Κόκκινη πόλη». Στο χωριό γίνονται ανασκαφές που επιφέρουν σημαντικά ευρήματα και βεβαιώνουν οτι η περιοχή κατοικήθηκε ενεργά από την 1η χιλιετία π.Χ.. Περιοχή Μαρντακέρτ.
Դրախտիկ / Τραχτίγκ / Drakhtik. «Μικρός Παράδεισος». Περιοχή Χατρούτ.
Կանաչ Թալա / Γκανάτς Ταλά / Kanach Tala. «Πράσινο ξέφωτο» (διάλεκτος του Αρτσάχ). Περιοχή Σουσί.
Կանաչ ժամ / Γκανάτς ζαμ / Kanach jam. «Πράσινη εκκλησία», έτσι ονομάζεται η εκκλησία του Αγ. Ιωάννου του Βαπτιστή από το πράσινο χρώμα που είχαν κάποτε οι τρούλοι της. Στην περιοχή Σουσί.
Լիսակոր / Λισαγκόρ / Lisagor. «Το βουνό της αλεπούς» (ρωσ). Περιοχή Σουσί.
Քիրսաւան / Κιρσαβάν / Kirsavan. Χωριό στους πρόποδες του βουνού Κιρς. Περιοχή Σουσί.
Թաղավարդ / Ταγαβάρτ / Taghavard. «Συνοικία των ρόδων». Το χωριό αυτό φέτος γιόρτασε τα 100 χρόνια του. Αζ. Ταγκαβερτ (Taqaverd).
Արեւշատ / Αρεβσάτ / Arevshat. Κατά λέξη σημαίνει «Ηλιόλουστο», ως έκφραση χρησιμοποιείται για την «Mακροζωϊα». Περιοχή Χατρούτ.
Կաքաւաձոր / Γκαγκαβατσόρ / Kagavadzor. «Κοιλάδα της πέρδικας». Περιοχή Μαρντουνί.
Մաճկալաշեն / Ματζγκαλασέν / Madjkalashen. «Τόπος του γεωργού». Από το «Մաճկալ = αυτός που κινεί το άροτρο». Περιοχή Μαρντουνί. Αζ. Κουτσού (Cϋtcu).

Τοπωνύμια με ιστορικό και πατριωτικό χαρακτήρα

Տիգրանակերտ / Τικραναγκέρτ (Τιγρανόκερτα) / Tigranakert. «Xτισμένη από τον Τιγράνη». Χτισμένη τον 1ο αι. π.Χ. από τον αρμένιο βασιλιά Τιγράνη τον Μέγα (95-55 π.Χ.), η πόλη αυτή της Ελληνιστικής περιόδου, το κάστρο της και μια βασιλική του 5ου-7ου αιώνα, ανακαλύφθηκαν το 2005, στο έδαφος του αρχαίου Χατσέν. Περιοχή Μαρντάκερτ¹⁰.
Երուանդաակերտ / Γερβανταγκέρτ / Yerwandakert. «Χτισμένη από τον (βασιλιά) Γερβάντ(Ορόντη)». Περιοχή Κασατάγ.
Քաջաւան / Κατσαβάν / Kajavan. «Πόλη των γενναίων». Περιοχή Μαρντουνί.
Թալիշ / Ταλίς / Talish. Τόπος όπου ζούσαν οι Ταλίς (ιρανική εθνοτική μειονότητα). Από τα αρχαιότερα χωριά του Αρτσάχ, έχει μετονομαστεί αρκετές φορές στην ιστορία. Τον 19ο αι. υπήρξε η έδρα του πριγκηπάτου του Γκιουλιστάν. Περιοχή Μαρντακέρτ.
Սղնախ / Σγναχ / Sghnakh. Έτσι ονομάζονταν τα καταφύγια και τα φυσικά ορεινά φρούρια της Αρμενίας κατά τον 18ο αιώνα. (μογγολική ρίζα). Περιοχή Ασκεράν. Αζ. Σιγκνάκ (Signaq).
Արցախամայր / Αρτσαχαμάιρ / Artsakhamayr. Μια από τις ονομασίες του Αρτσάχ «Μητρόπολη Αρτσάχ». Περιοχή Κασατάγ. Αζ. Ραζντάρα (Razdara).
Սանասար / Σανασάρ / Sanasar. Ήρωας της αρμενικής μυθολογίας. Περιοχή Χατρούτ. Αζ. Γουμπατλού (Qubadlu).
Տօնաշէն / Ντονασέν / Donashen. Σύμφωνα με τον μύθο, ιδρύθηκε από τον Ντονί, απόγονο του βασιλιά Βατσαγκάν. Θα μπορούσε αλλιώς να σημαίνει και «Τόπος γιορτής» από τη λέξη Տօն=γιορτή. Περιοχή Μαρντακέρτ.
Հին թաղեր / Χιν Ταγέρ / Hin Tagher. «Παλαιές συνοικίες». Χωριό με σημαντικές ενδείξεις κατοίκησης αρμενίων από την αρχαιότητα. Εδώ έχουν βρεθεί κεραμεικά 5.000 ετών. Η εκκλησία του χωριού, Κανταρό βανκ, χρονολογείται από τον 10ο αιώνα. Περιοχή Χατρούτ.
Վան / Βαν / Van. Το όνομα της πόλης του Βαν. Περιοχή Κασατάγ.
Մելիքահող / Μελικαχόγ / Melikahogh. «Γη των Μελίκ». Περιοχή Κασατάγ.
Շեխեր / Σεχέρ / Shekher. «Σείχηδες». Στην περιοχή Μαρντουνί.
Իշխանաձոր / Ισχανατσόρ / Ishkhanadzor. «Κοιλάδα των πριγκηπών». Περιοχή Κασατάγ.
Սարդարաշէն / Σαρταρασέν / Sardarashen. «Τόπος του διοικητή» (περς. Σαρτάρ - διοικητής, αρχηγός). Περιοχή Ασκεράν.
Մոնթէաբերդ / Μοντεαπέρτ / Monteaberd. «Το φρούριο του Μόντε». Μια νέα ονομασία της πόλης Μαρντουνί προς τιμήν του εθνικού ήρωα Μοντέ Μελκονιάν, γνωστός ως Aβό (1957-1993), ο οποίος έπεσε στην μάχη του Αγντάμ.
Στη νοερή αυτή περιήγηση, συνοδοιπόρος υπήρξε για άλλη μια φορά η αρμενική γλώσσα, που με τον πλούτο και τη φαντασία της σε λέξεις κι αποχρώσεις, έδωσε μια επιπλέον διάσταση στις φυσικές ομορφιές του Αρτσάχ.

1. Η Αζερική είναι μια από τις τουρκικές γλώσσες.
2.Θα χρησιμοποιούμε το «κοιλάδα» ως γενικευμένο όρο.
3. Η αυτόνομη περιοχή Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν 4.400 τ.χμ., ενώ με τα εδάφη που κατακτήθηκαν, η Δημοκρατία του Αρτσάχ επεκτάθηκε στα 11.432 τ.χμ. Μερικές περιοχές του Αρτσάχ παρέμειναν υπό αζερική κυριαρχία.
4. Ως πρωτεύουσα της περιοχής εννοείται το διοικητικό της κέντρο (շրջակեդրոն-σρτσαγκετρόν ή վարչակեդրոն-βαρτσακεντρόν).
5. Στη ρωσσική γλώσσα δεν υπάρχει ο φθόγγος «h» και όπου αυτός συναντάται μεταγράφεται σε «g»(γκ).
6. Το Αρτσάχ διαθέτει κοιτάσματα ψευδαργύρου, μολύβδου, χρυσού, μαρμάρου και ασβεστόλιθου.
7. Στην ετυμολογία ή μετάφραση, όπου δεν αναφέρεται άλλη γλώσσα, σημαίνει πως η λέξη είναι αρμενική. Αλλιώς, όπου αζ (αζερικά), τουρκ (τουρκικά), περς (περσικά), ρως (ρωσσικά).
8. Το Αρτσάχ εκτός από τα ποτάμια του, διαθέτει πολλές ιαματικές πηγές. Ως συνθετικά εδώ εμφανίζονται οι λέξεις ջուր - Τσουρ που σημαίνει «νερό», Κετ - get «ποταμός» και ակն - Αγκν «πηγή».
9. Agdam ονομαζόταν η πόλη αλλά και η Αζερική διοικητική περιοχή πριν το 1993.
10. Υπήρξαν τέσσερις πόλεις με το όνομα Ντικραναγκέρτ, η πρωτεύουσα στην ιστορική Αρμενία, στο Αρτσάχ, στο Ναχιτσεβάν και στο αρχαίο Ουτίκ.

Πηγές:
-Armenia, a historical Atlas, Robert H. Hewsen. The University of Chicago Press, Chicago and London, 2001.
-Armenia with N. Karabagh, Nicolas Holding. Bradt editions, 2006 -Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Ռեսպուբլիկայի Ատլաս, Երեւան-Մոսկուա, 1961. (Atlas of the Armenian Sovietic Republic, Yerevan-Moscow, 1961).
-Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Ատլաս, Երեւան, 2009. (Atlas of the Republic of Nagorno Karabagh, Yerevan, 2009).
-Histoire des Armeniens, Gérard Dédéyan (dir.), Italian edition, 2002.
-Հայերէն արմատական բառարան, Հրաչեայ Աճառեան, Երեւան, 1926. (Armenian dictionary of root-words, Hrachya Ajarian, Yerevan, 1926).

Tweet

Share