Η παρουσία των Αρμενίων στο Βόρειο Αζερμπαϊτζάν-πρώην Χανάτο Σεκί το 1819 Εκτύπωση

hanato seki

Δρ. Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Ιανουάριος- Μάρτιος 2017, τεύχος 92

Το κείμενο αυτό στηρίζεται στη ρωσική απογραφή του 1819, που ακολούθησε τη «Μάχη του Καυκάσου» και δημοσιεύτηκε εκτενώς σχολιασμένη από τον Αρμένιο ιστορικό της Νεότερης Αρμένικης Ιστορίας Τζορτζ Μπουρνουτιάν από τις Eκδόσεις Mazda Publishers/Costa Mesa (California). Τίτλος: «The 1819 Russian Survey of the Khanate of Sheki [Shakki]. A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province Prior to its Annexation by Russia».
Ο νότιος Καύκασος ή η Υπερκαυκασία ήταν η πατρίδα πολλών εθνοτήτων, όπως Τουρκομάνων, Κούρδων φυλών, Γεωργιανών, Αρμενίων, ιρανικών εθνοτικών ομάδων, λίγων Εβραίων και περιστασιακά Λέσγκιων ημινομάδων κτηνοτρόφων από το Νταγκεστάν, οι οποίοι αναζητούσαν θερινούς ορεινούς βοσκοτόπους για τα ζώα τους στο Αζερμπαϊτζάν. Όλη η περιοχή χωριζόταν σε χανάτα ή επαρχίες του Ιράν υπό την κυριαρχία του Σάχη. Ο χαν αντιστοιχούσε στον Οθωμανό πασά.
Το 1804 ο Ρώσος στρατηγός Τσιτσιανόβ αποφάσισε να δείξει τη ρωσική στρατιωτική ισχύ με την πολιορκία της πόλης Γκανιά (πρωτεύουσας του ομώνυμου χανάτου). Η Γκανιά καταστράφηκε και μετονομάστηκε σε Ελισαβετπόλ προς τιμή της συζύγου του τσάρου Αλεξάνδρου. Τότε 3.700 μουσουλμάνοι, ο ίδιος ο Τζαβάντ Χαν της Γκανιά, ο γιος του και μερικοί συγγενείς του σκοτώθηκαν. Αυτό οδήγησε στον ρωσοϊρανικό πόλεμο (1804-1813). Η υπόσχεση του Τσιτσιανόβ για προστασία καθώς και η εγγύηση ότι οι χαν θα παραμείνουν στις θέσεις τους οδήγησε τους χαν του Σεκί, του Καραμπάχ και του Σιρβάν να συνθηκολογήσουν.
Αυτό σημαίνει ότι τα χανάτα Σεκί, Σιρβάν και Καραμπάχ έγιναν ρωσικά προτεκτοράτα μεταξύ 1805 και 1807 που με ειδικές συνθήκες είχαν κρατήσει την εσωτερική αυτονομία τους. Ο στρατηγός Ερμολόβ προσάρτησε τα χανάτα Σεκί, Σιρβάν και Καραμπάχ στη ρωσική αυτοκρατορία, αντίστοιχα το 1919, το 1920 και το 1922.
Αυτό έγινε μετά τη δολοφονία του στρατηγού Τσιτσιανόβ και το διορισμό του Ερμολόβ διοικητή της Γεωργίας με ευθύνη για όλη την περιοχή του Καυκάσου.
Το χανάτο Σεκί συνόρευε στα νότια με τα χανάτα Καραμπάχ και Γκανιά, στα ανατολικά με τα χανάτα Σιρβάν και Κουμπά, στα δυτικά με το βασίλειο Καρτβέλι και Καχέτι (Γεωργία) και στα βόρεια με το σουλτανάτο του Ιλισού και το Νταγκεστάν. Πρωτεύουσα του χανάτου Σεκί ήταν η κωμόπολη Νουχά. ΄Ολη η περιοχή του χανάτου Σεκί ήταν χωρισμένη σε οκτώ μαχαλάδες. Κάθε μαχαλάς πάλι αποτελείτο από περισσότερα χωριά.
Η απογραφή πραγματοποιήθηκε από το στρατηγό Φεντόρ Αχβερντόβ και τον κρατικό σύμβουλο Παύλο Μογκιλέσφσκι μετά από διαταγή του υποστράτηγου Βελιαμίνοβ.
Η απογραφή έγινε σε συνεργασία με τον αρχηγό Μιρζά (γραμματέα/ λογιστή) του χανάτου Σεκί και τον Μιρζά Τζαλίλ και αφορά μόνο τα φορολογούμενα χωριά και όχι τον πληθυσμό.
Ο πληθυσμός του χανάτου Σεκί συνάγεται από άλλες απογραφές: Σύμφωνα με την έκθεση του 1916 του στρατηγού Τορμασόβ, που ανέφερεται στα έτη 1809-1811 δεν ξεπερνούσε τις 8.000 οικογένειες (40.000-45.000 άτομα συνολικά). Δυστυχώς όμως η απογραφή του 1819 δεν αναφέρει τον πληθυσμό του χανάτου, δίνει μόνο τον αριθμό ονομαστικά των φορολογούμενων χωριών στους οκτώ μαχαλάδες του χανάτου και των περιχώρων της κωμόπολης Νουχά. Οι Τάταροι (Τούρκοι) ζούσαν σε 161 χωριά, οι Αρμένιοι, που σύμφωνα με αριθμό εγγράφων είχαν πιεσθεί να εγκαταλείψουν πολλά χωριά, τώρα ζούσαν σε 16 οικισμούς και οι Εβραίοι σε έναν. Σχεδόν όλα τα αρμένικα χωριά και το μοναδικό εβραϊκό βρίσκονταν στο μαχαλά Σεκί. Τα τατάρικα χωριά αποτελούσαν το 90.45 %, τα αρμένικα το 8.99% και το εβραϊκά το 0.04 %. Ακόμα κι αν προστεθούν τα αμφισβητούμενα αρμένικα και εβραϊκά χωριά, οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν περισσότερο από το 88% του πληθυσμού, οι Αρμένιοι μόλις το 11% και οι Εβραίοι το 1 %.
Υπάρχουν όμως ανεπίσημα και μη επιβεβαιωμένα απογραφικά στοιχεία για τον πληθυσμό πέντε χρόνια μετά τη ρωσική προσάρτηση, δηλαδή του 1824: Σύνολο πληθυσμού 98.468. Με υπολογισμό τα 5-6 άτομα σε μέσο όρο κατά οικογένεια, υπολογίζουμε 18.000 οικογένειες.
Η προέλευση επίσης του αρμένικου πληθυσμού στο χανάτο Σεκί είναι ένα ιστορικό ερώτημα. Είναι επιβεβαιωμένο ότι κάποιες αρμένικες και εβραϊκές οικογένειες υπήρχαν στο Σεκί πριν την άφιξη του Ισλάμ. Όμως εξισλαμίσθηκαν και αναμίχθηκαν με τον ντόπιο πληθυσμό. Πολλοί Αρμένιοι όμως αργότερα κατέφυγαν στο χανάτο κατά τις εμφύλιες ενδοϊρανικές (συγκρούσεις μεταξύ των χαν ή διαδοχής) αλλά και τους ρωσο-ιρανικούς πολέμους. Είναι πράγματι τεκμηριωμένο (με έγγραφα) ότι το 1817, ο στρατηγός Μαντάτοβ, ένας εκρωσισμένος Αρμένιος από μια πριγκιπική (μελίκ) οικογένεια του Καραμπάχ και ο στρατιωτικός διοικητής του Σούσι, πήγαν στο Σεκί και με συγκατάθεση του Εσμαήλ Χαν, έφεραν πίσω 187 έως 240 οικογένειες (περίπου 1000 άτομα), που είχαν καταφύγει στο Σεκί από την περιοχή Βαράντα του Καραμπάχ κατά την εισβολή του Ακά Μαχάμαντ. Οι Αρμένιοι παραπονέθηκαν στο αρχιστράτηγο Αλεξάντερ Πέτροβιτς Κουτούζοβ, που εκείνη την περίοδο (το 1817) ήταν διοικητής στον Καύκασο, ότι μετά είκοσι χρόνια, πιέζονταν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και τις περιουσίες τους. Ο Κουτούζοβ ρώτησε τον Μαντάτοβ, που απάντησε ότι τα χωριά απ’ όπου κατάγονταν αρχικά οι Αρμένιοι του είχαν δοθεί από χαν του Καραμπάχ, και από τον τσάρο, επομένως είχε το δικαίωμα να τους φέρει πίσω.

 

Τα στοιχεία της απογραφής είναι:
Φορολογούμενοι Τάταροι: 58.723.
Φορολογούμενοι Αρμένιοι: 10.723.
Φορολογούμενοι Εβραίοι: 983.
Μη φορολογούμενοι: Αρμένιοι 801.
Τάταροι 2.074.
Αστοί; μη φορολογούμενοι:
Αρμένιοι 3.252.Τάταροι: 13.140.

 

Τα αρμένικα χωριά στον Μαχαλά Σεκί: Βαρτασέν, Τας-Μπουλάχ, Κεκ- Μπουλάχ, Τζιουτζαμίς, Αχ –Μπιλακέντ Τσαϊκεντύ, Γιανγκικέντ, Αλιγιάρ, Μετζιλίς, Γκιουλί-Νταγ, Σινάχ-Μπουλάχ, Ζαράμπ, Αϊντέν-Μπουλάχη,Τζαλούτ (πρώην αρμένικο χωριό, σήμερα τατάρικο) Οτμάν.

Μαχαλάς Αρές: Μαρζαγκί.

Μαχαλάς Χατσμάς: Αρμιανύ, Βαρντανύ, έχουν αρμένικα ονόματα αλλά δηλώνονται ως τατάρικα.

Μαχαλάς Κουτκασίν: Αμροβάν, Νις (πρώην αρμένικο χωριό τώρα τατάρικο) και ένα ανώνυμο αρμένικο χωριό.