Καντσασάρ o θησαυρός στο βουνό |
Αρτίν Κρικοριάν Τεύχος: Ιανουάριος-Μάρτιος 2012
Το μοναστήρι του Καντσασάρ βρίσκεται στην κορυφή ενός καταπράσινου βουνού, που υψώνεται πάνω από την ιστορική πόλη του Βανκ, στην περιοχή Μαρνταγκέρντ του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Το σύνθετο αυτό τοπωνύμιο Καντσ-α-σάρ (όπου καντς σημαίνει θησαυρός και σαρ βουνό) μεταφράζεται από τα αρμενικά, ως το βουνό με τον θησαυρό και προέρχεται από τα αρχαία ορυχεία χαλκού και αργύρου που υπήρχαν παλαιότερα στην περιοχή. Έχοντας διατελέσει για αιώνες το ισχυρότερο προπύργιο της αρμενικής κυριαρχίας του Αρτσάχ, το μοναστήρι του Kαντσασάρ αποτελεί σίγουρα, έναν θησαυρό ανεκτίμητης αξίας για τον τόπο και όλη την Αρμενία.
Το Καντσασάρ είναι μια περιτειχισμένη μονή με εκκλησιαστικά και μη κτίρια, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού. Χτίστηκε σε μια λαμπρή περίοδο της αρμενικής αρχιτεκτονικής από τον πρίγκιπα Χασάν Τζαλάλ Βαχτανγκιάν1, έναν ισχυρό Αρμένιο φεουδάρχη και ανώτατο άρχοντα του τότε μεγαλύτερου πριγκιπάτου του Αρτσάχ, Χατσέν. Τα θεμέλια του καθεδρικού ναού τέθηκαν το 1216, ενώ ο καθαγιασμός του τελέστηκε την ημέρα της γιορτής του Βαρταβάρ (Μεταμορφώσεως του Σωτήρος), στις 22 Ιουλίου του έτους 1240. Σύμφωνα με διήγηση που βρίσκεται στην «Ιστορία του Αγβάνκ», του Μοβσές Καγανκατβατσί, αφορμή για την ανέγερση του ναού στάθηκε η τίμια κεφαλή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, που είχε φέρει μαζί του ο Χασάν Τζαλάλ από την γειτονική Ιβηρία (Γεωργία)2. Κατά την ίδια μαρτυρία, ο πρίγκιπας έθαψε το ιερό λείψανο στο σημείο που βρισκόταν ο παλαιός ναός και στη θέση του έχτισε αυτό το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, που το αφιέρωσε στο μεγάλο Προφήτη.
Η Αγία Έδρα Η επάνοδος της ευγενικής οικογενείας των Χασάν - Τζαλαλιάν3, τόσο στην πολιτική όσο και τη θρησκευτική εξουσία του τόπου, σηματοδότησε την εξέλιξη του Χατσέν καθιερώνοντάς το στο σημαντικότερο Χριστιανικό κέντρο των ανατολικών επαρχιών της Αρμενίας. Λίγο καιρό μετά την ίδρυση της μονής μάλιστα, στο Καντσασάρ μεταστεγάστηκε και η Έδρα του Καθολικού Πατριάρχη του Αγβάνκ4, από το Αμαράς όπου βρισκόταν. Από το 14ο αιώνα έως και τα μέσα του 19ου, εκεί ενέδρευε το ανατολικότερο Πατριαρχείο της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας, γνωστό και ως Αγία Εδρα του Καντσασάρ. Τελούσε υπό καθεστώς αυξημένης αυτονομίας, κάτω από την αρχή του Ετσμιατζίν και ήταν αρμόδιο για τις ενορίες όλων των περιοχών που βρίσκονταν μεταξύ των ανατολικών συνόρων της σημερινής Αρμενίας και της Κασπίας θάλασσας. Η σημασία του για τη θρησκευτική και πολιτική ζωή των Αρμενίων κορυφώθηκε το 18ο αιώνα, όταν οι ιεράρχες του Καντσασάρ πρωτοστατούσαν στον αγώνα για την ανασυγκρότηση του αρμενικού κράτους. Ήταν η εποχή που κάτω από τη δικαιοδοσία της Αγίας Έδρας υπάγονταν γύρω στις 900 πόλεις και χωριά5, ενώ για μερικές δεκαετίες στο Καντσασάρ απευθύνονταν η Ρωσική αυλή και οι Ευρωπαίοι μονάρχες, ως κύριο εκπρόσωπο όλων των αρμενίων Χριστιανών.
Πνευματικό έργο Στο Καντσασάρ, οι μοναχοί λάμβαναν υψηλή μόρφωση την οποία με τη σειρά τους μεταλαμπάδευαν στον πληθυσμό του Χατσέν και των γύρω περιοχών. Υπήρχε, επίσης, ένα μεγάλο σκριπτόριο όπου τα αρχαία χειρόγραφα αναπαράγονταν και εικονογραφούνταν. Εκεί ήταν που το δέκατο τρίτο αιώνα συντάχθηκε η «Κόκκινη Βίβλος του Καντσασάρ», ένα από τα μεγαλύτερα και πιο φημισμένα αρμενικά χειρόγραφα με 313 σελίδες περγαμηνής και εικονογραφημένο με εντυπωσιακές μικρογραφίες, όπως επίσης και το πρώτο ολοκληρωμένο αρμενικό συναξάριο (Γνωστό και ως «Συναξάριο του Ντερ Ισραέλ»). Μια χρονολογημένη συλλογή από βίους Αγίων και σημαντικών θρησκευτικών γεγονότων που εκπονήθηκε επίσης κατά το 13ο αιώνα, από τον περίφημο θεολόγο Ντερ Ισραέλ (γνωστό και ως Βαναγκάν Βαρταμπέντ) και εκδόθηκε αργότερα, το 1834, σε μεγάλη κλίμακα στην Κωνσταντινούπολη.
Εθνικό-απελευθερωτικός αγώνας Το 16ο αιώνα, υπό την ανοχή του Σάχη της Περσίας, το Αρτσάχ χωρίστηκε σε 5 ημι-αυτόνομα πριγκιπάτα (μελικουτιούν), τα οποία διοικούνταν από ιστορικές αρμενικές οικογένειες ευγενών 6. Η αυτονομία τους βασιζόταν στην ύπαρξη του δικού τους τακτικού στρατού. Στο Χατσέν, η θρησκευτική και πολιτική εξουσία παρέμεινε στα χέρια των απογόνων του Χασάν - Τζαλάλ. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, στα πριγκιπάτα του Αρτσάχ και το γειτονικό Σιουνίκ, η ιδέα της εγκαθίδρυσης ενός ανεξάρτητου αρμενικού κράτους είχε ξεκινήσει ήδη να ωριμάζει. Κράτος που θα ήταν υπό την προστασία της Ρωσίας και θα συμμαχούσε με τη Γεωργία. Το Καντσασάρ ήταν στο επίκεντρο όλων αυτών των πολιτικών ζυμώσεων και ο Καθολικός Πατριάρχης λειτουργούσε ως ο κυριότερος εγγυητής της ενότητας ανάμεσα στους τοπικούς πρίγκιπες (μελίκ). Συχνά δε, διαμόρφωνε την εξωτερική πολιτική και εκπροσωπούσε ο ίδιος το Αρτσάχ στις διαπραγματεύσεις με τα γειτονικά κράτη. Από τους σημαντικότερους ηγέτες του αρμενικού απελευθερωτικού αγώνα, κατά το 18ο αιώνα, διετέλεσε ο Καθολικός Πατριάρχης του Καντσασάρ, Γεσαΐ Χασάν - Τζαλαλιάν. Μαζί με τον αρχιμανδρίτη του βορείου Αρτσάχ, Νερσές, ο Γεσαΐ προέβη επανειλημμένες φορές σε εκκλήσεις προς τις ξένες δυνάμεις ζητώντας την υποστήριξή τους ενάντια στις μουσουλμανικές επιδρομές. Πήγε μάλιστα έως τη Ρωσία, το 1711, για να συζητήσει με τον Μεγάλο Πέτρο την προοπτική συνεργασίας του στρατού των μελίκ, με τον προελαύνων στην Υπερκαυκασία ρωσικό στρατό. Τελικά, λόγω απρόσμενου θανάτου του Τσάρου, η συνεργασία αυτή δεν ευδοκίμησε και ο στρατός του Αρτσάχ και του Σιουνίκ κατάφερε μόνος του - υπό την στρατιωτική ηγεσία του μεγάλου ηγέτη του, Ταβίτ Πεγκ - να απωθήσει τους Οθωμανούς (1720-1730).
Η Αρχιεπισκοπή του Αρτσάχ Κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής κυριαρχίας, όλες οι χριστιανικές εκκλησίες που βρίσκονταν στην Αυτόνομη Διοικητική Περιφέρεια του Ναγκόρνο Καραμπάχ, παραμελήθηκαν και ερειπώθηκαν σκόπιμα από τις αρχές, ενώ η Επισκοπή του Αρτσάχ είχε καταλυθεί πλήρως έως και το 1930. Το Καντσασάρ σιωπηλό, πρόσμενε την ημέρα που θα μπορούσε να δώσει ξανά το «φως» του και να βαφτίσει τους πιστούς του. Η ημέρα εκείνη ήρθε το 1989, όταν υπό την πίεση του κινήματος για την απελευθέρωση του Ναγκόρνο Καραμπάχ και της αρμενικής διασποράς, οι Σοβιετικές αρχές επέτρεψαν την επαναλειτουργία των μοναστηριών του Καντσασάρ και του Αμαράς. Το Καντσασάρ καθαγιάσθηκε την 1η Οκτωβρίου του έτους εκείνου από τον έως και σήμερα Αρχιεπίσκοπο του Αρτσάχ, Μπαρκέβ Μαρντιροσιάν. Στις νέες αυτές θρησκευτικές ελευθερίες των Αρμενίων, οι Αζέροι αντέδρασαν με προγκρόμ διώξεων και βίας. Κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών (1988-1994), πλήθη ντόπιων αγωνιστών έτρεξαν στην ιστορική εκκλησία του Καντσασάρ για να βαφτιστούν Χριστιανοί και να λάβουν την ευλογία του Ντερ Οβαννές (έως τις μέρες μας ηγούμενο της μονής). Τελικά, με τη βοήθεια του Κυρίου, οι κάτοικοι του Αρτσάχ κατάφεραν για μια ακόμη φορά να απωθήσουν τον εχθρό, να προστατεύσουν την κυριαρχία των εδαφών τους και την τεράστια θρησκευτική κληρονομιά τους. Έκτοτε, η Αρχιεπισκοπή του Αρτσάχ στεγάζεται στην ιστορική του έδρα, το Καντσασάρ.
Ο «ρυθμός του Καντσασάρ» Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου υιοθετεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδή με τρούλο, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένος κατά το 13ο αιώνα στην Αρμενία. Αυτό που ξεχωρίζει στο ρυθμό του είναι ο κεντρικός τρούλος που έχει το σχήμα της ομπρέλας. Πρόκειται για μια περίτεχνη σχεδίαση που αναπτύχθηκε το δέκατο αιώνα από αρχιτέκτονες της μεσαιωνικής πρωτεύουσας της Αρμενίας, Ανί. Ναοί με παρόμοιο τρούλο βρίσκονται στο Χοβαναβάνκ, το Χαρίτς (13ος αιώνας), καθώς και σε πολλά άλλα σημεία, ενώ χαρακτηρίζονται σήμερα ως «τύπου Καντσασάρ». Από τα ιστορικά μοναστήρια της Αρμενίας, μετά το ναό του Τιμίου Σταυρού στη νήσο Αχταμάρ της λίμνης του Βαν, στο Καντσασάρ σώζεται ο μεγαλύτερος ανάγλυφος διάκοσμος. Ξεχωρίζουν η αναπαράσταση του Εσταυρωμένου Χριστού με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και την Παναγία να στέκονται δίπλα του, οι πρωτόπλαστοι Αδάμ και Εύα και η απεικόνιση δύο μοναχών να προσφέρουν το μοναστήρι στο Θείο.
Σημειώσεις: (1) Επίσης γνωστός και ως Χασάν Τζαλάλ Ντόλα. Τα αραβικά προσωνύμια ήταν ευρέως διαδεδομένα ανάμεσα στους Αρμένιους ευγενείς. Χασάν σημαίνει όμορφος, Τζαλάλ ένδοξος και Ντόλα εύπορος. Το επώνυμο Βαχτανγκιάν προέρχεται από τον πατέρα του Χασάν Τζαλάλ που λεγόταν Βαχτάνγκ-Τανγκίκ. (2) Βλέπε κείμενο «Περί της τίμιας κεφαλής του Προδρόμου» στην πίσω σελίδα. (3) Οι απόγονοι του Χασάν - Τζαλάλ κράτησαν κληρονομικά την πολιτική και θρησκευτική εξουσία του Χατσέν, έως και τις αρχές του 19ου αιώνα και έλαβαν προς τιμήν του το επώνυμο Χασάν - Τζαλαλιάν. (4) Καθολικός Πατριάρχης είναι ο τίτλος που χρησιμοποιείται για τον ανώτατο Πατριάρχη ενός Καθολικάτου της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας. Σημαίνει ο Πατριάρχης του συνόλου - όλων. Το Καθολικάτο του Αγβάνκ ήταν ένα ισχυρό Πατριαρχείο της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας κατά το μεσαίωνα, αρμόδιο για τις ανατολικές επαρχίες της Αρμενίας, Αρτσάχ και Ουτίκ. (5) Σύμφωνα με την εκτίμηση του Μινάς Ντικρανιάν, ηγούμενου της γειτονικής μονής του Μετζαράνκ και αργότερα αρχιεπίσκοπου των Αρμενίων της Ρωσίας (αρχές 18ου αιώνα). (6) Τα 5 πριγκιπάτα του Αρτσάχ ήταν: το Γκουλιστάν, το Τσραπέρτ, η Βαράντα, το Χατσέν και το Ντιζάκ.
Πηγές : - www.gandzasar.com - www.nkrusa.org - www.nkr.am - Levon Chorbajian, Patrick Donabιdian, Claude Mutafian -The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh, 1994.
|