|
Νομικός Κώδικας (Βιβλίο Κρίσεων) του Μχιτάρ Γκος
Η προίκα και η γαμήλια δωρεά
Δρ. Ελευθέριος Π. Αλεξάκης
Απρίλιος- Ιούνιος 2016, τεύχος 89
 Το άγαλμα του Μχιτάρ Γκος στο Γκοσαβάνκ
Μέχρι το 12ο αιώνα οι Αρμένιοι δεν είχαν δικούς τους κοσμικούς γραπτούς νόμους. Χρησιμοποιούσαν κυρίως τον συρο-ρωμαϊκό κώδικα και τους νόμους των βυζαντινών βασιλέων Κωνσταντίνου, Θεοδοσίου και Λέοντος. Παρά τα υποστηριζόμενα από ορισμένους μελετητές, σύμφωνα με νεότερες έρευνες, αυτά τα νομικά κείμενα μεταφράστηκαν από τον επίσκοπο της Κιλικίας Νερσές Λαμπρονατσί μόλις το 1197, επί Καθολικού Γρηγορίου του VI. Τότε, όμως, είχε αρχίσει να γράφεται και το Γκιρκ Νταταστανί, ο Νομικός Κώδικας (Βιβλίο Κρίσεων) για τους Αρμενίους από τον Μχιτάρ Γκος. Το έργο αυτό είναι ουσιαστικά προϊόν των ιδιαίτερων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών του αρμενικού λαού στην ύστερη φεουδαρχία (12ος-13ος αιώνας)1.
Kαταγωγή και σπουδές του Μχιτάρ Γκος
Ο Μχιτάρ Γκος γεννήθηκε στην πόλη Γκαντζάκ (Γκαντζά), την Ελιζάβετπολ της τσαρικής Ρωσίας, μετέπειτα Κιροβαπάντ της Σοβιετικής Ένωσης, την πρώτη 30ετία του 12ου αιώνα και απεβίωσε το 1213. Πολύ νεαρός έγινε μοναχός και αφοσιώθηκε στη σπουδή των ιερών κειμένων. Για να εμπλουτίσει και να επεκτείνει τις γνώσεις του, μαθήτευσε αργότερα στον σημαντικό βαρταμπέτ (αρχιμανδρίτης ή ιερομόναχος διδάκτωρ Θεολογίας) της εποχής αυτής, θεολόγο Ιωάννη Ταουσετσί, από τον οποίο έλαβε σπουδές της βαθμίδας του βαρταμπέτ. Αυτό όμως, δεν αρκούσε στον Μχιτάρ Γκος και έτσι αποφάσισε να μεταβεί στην Κιλικία, προκειμένου να συνεχίσει εκεί τις σπουδές του. Στα μέσα του 12ου αιώνα στην Κιλικία είχε ιδιαίτερα αναπτυχθεί η αρμενική κουλτούρα σε φημισμένα μοναστήρια της περιοχής, όπου η διδασκαλία βρισκόταν σε πολύ υψηλό επίπεδο. Εκτός από τη Θεολογία διδάσκονταν και άλλες επιστήμες, όπως η Φιλοσοφία, η Γραμματική, η Οικονομία, τα Μαθηματικά, η Κοσμογραφία. Έτσι, παρακολούθησε τα μαθήματα της σχολής του μοναστηριού Καρμίρ Βανκ (Κόκκινο μοναστήρι) στους πρόποδες του Μαύρου Όρους. Κατόπιν, επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Γκαντζάκ.
Το έργο του Μχιτάρ Γκος
Ο Μχιτάρ Γκος είχε εγκατασταθεί αρχικά στο μοναστήρι του Κετίκ, ώσπου αυτό καταστράφηκε από έναν ισχυρό σεισμό. Τότε ίδρυσε νέο μοναστήρι όπου και δραστηριοποιήθηκε, το επονομαζόμενο Νορ Κετίκ (Νέο Κετίκ). Αργότερα, το μοναστήρι αυτό ονομάστηκε Γκοσαβάνκ από την προσωνυμία που είχε δοθεί στον Μχιτάρ. Υπάρχουν δύο εκδοχές που δικαιολογούν την προσωνυμία αυτή. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Γκος χαρακτηρίστηκε έτσι διότι είχε αραιή γενειάδα, ενώ σύμφωνα με τη δεύτερη, ο χαρακτηρισμός αυτός οφείλεται στο ότι σε καιρό σιτοδείας διένεμε με μια στάμνα, «γκουζ» στα αρμενικά, ίσα μερίδια σταριού, που είχε αποθηκεύσει στο μοναστήρι, στους έχοντες ανάγκη. Εκεί μάλιστα πρόσφατα ανήγειραν άγαλμα προς τιμή του και ένα γειτονικό χωριό ονομάστηκε «Γκος».
Ο Μχιτάρ Γκος άρχισε να συνθέτει και να γράφει το Γκιρκ Νταταστανί, τον Νομικό Κώδικα (Βιβλίο Κρίσεων) το 1184 και φαίνεται, κατά την άποψη του μελετητή Β. Μπασταμιάν, ότι συνέχισε να το γράφει και να το επεξεργάζεται ως τα τελευταία χρόνια της ζωής του, το 1213. Για τη ζωή του και τη δραστηριότητά του έγραψε ο μαθητής του Βαρταμπέτ Βανακάν, δυστυχώς όμως, το έργο αυτό για το δάσκαλό του δεν έφθασε ως εμάς.
Περισσότερες πληροφορίες διαθέτουμε από τον ιστοριογράφο Κιρακός Γκαντζακετσί, ο οποίος γράφει: «ο Μχιτάρ Γκος ήταν άνθρωπος σοφός και φημισμένος για την ευρύτητα της σκέψης του».
Πέρα από το έργο του στη νομοθεσία, ο Μχιτάρ Γκος είναι γνωστό ότι υπήρξε ο πρώτος συλλογέας μύθων και οι συλλογές του σώζονται σε πολλά χειρόγραφα σε διάφορες βιβλιοθήκες του κόσμου όπου υπήρχαν Αρμένιοι. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτές βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Χειρογράφων Ματενανταράν του Ερεβάν.
Το Γκιρκ Νταταστανί, ο Νομικός Κώδικας (Βιβλίο Κρίσεων) αποτελείται από δύο μέρη, ένα μέρος για τους εκκλησιαστικούς κανόνες (124 άρθρα) και ένα δεύτερο για τους κοσμικούς νόμους (130 άρθρα). Δεν φαίνεται να γράφτηκε με ένα αυστηρό σχέδιο, καθώς βλέπουμε άρθρα της μιας ή της άλλης κατηγορίας να αναμειγνύονται, χωρίς απόλυτη συνέπεια. Στο έργο υπάρχει και εκτεταμένη εισαγωγή, αποτελούμενη από 11 κεφάλαια. Κυκλοφορεί η άποψη ότι κάποια άρθρα προστέθηκαν στο αρχικό κείμενο από άλλους μετά το θάνατό του, χωρίς να είναι βέβαιο ότι αυτό δεν έγινε από τον ίδιο όταν βρισκόταν ακόμα εν ζωή.
Τα κίνητρα για τη σύνθεση και τη συγγραφή του Βιβλίου των Νόμων, όπως γράφει στο δεύτερο κεφάλαιο της εισαγωγής του ο Μχιτάρ Γκος είναι: α) η αναβάθμιση του κύρους της Εκκλησίας, β) η σύνδεση και η προσέγγιση του ιερατείου με τον απλό λαό των χωρικών και γ) η προτροπή του Καθολικού των Αγβάνκ (Αλβανών) της Κασπίας.
Στους λόγους μπορεί να προστεθεί η ανεξαρτητοποίηση των Χριστιανών από τις απαιτήσεις των κυρίαρχων Εμίρηδων για εφαρμογή του ισλαμικού νόμου (σαρία, σούνα, ιντζά) και από τους κατήδες (ιεροδικαστές), ελλείψει χριστιανικού νομικού κώδικα. Με άλλα λόγια, η κωδικοποίηση του ισλαμικού νόμου προκάλεσε ανάλογες εξελίξεις στην αρμενική νομοθεσία.
Πηγές του Βιβλίου των Νόμων
Πηγές του έργου του κατά τους μελετητές είναι:
α) η Παλαιά Διαθήκη και κυρίως ο Νόμος του Μωυσή, η Έξοδος, το Δευτερονόμιο και το Λεβιτικό. Επίσης, η Καινή Διαθήκη και τα Ευαγγέλια, καθώς και οι Επιστολές των Αποστόλων,
β) οι Κανόνες από τις Συνόδους της Νικαίας, της Κωνσταντινουπόλεως, της Εφεσού. Επίσης, οι Κανόνες των Συνόδων της Αρμενικής Εκκλησίας και οι Κανόνες των Αγίων Πατέρων, κυρίως του Αγίου Βασιλείου της Καισάρειας και του Αγίου του Αθανασίου. Ήδη το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα, ο Αρμένιος Καθολικός (Πατριάρχης) Ιωάννης Οτζνετσή (717-728) συνέταξε τη συλλογή των μέχρι τότε Εκκλησιαστικών Κανόνων,
γ) οι νόμοι άλλων χριστιανικών λαών που είχε γνωρίσει ο Μχιτάρ Γκος κατά την παραμονή του στην Κιλικία και τα ταξίδια του,
δ) το εθιμικό δίκαιο των Αρμενίων,
ε) οι Κανόνες του Δαβίδ, γιου του Αλαβίκ.
Η ιδεολογία του Μχιτάρ Γκος
Η ιδεολογία του Μχιτάρ Γκος, όπως φαίνεται από το έργο του, είναι φεουδαλική. Δεν θα μπορούσε βέβαια να είναι και διαφορετική, αφού αυτή ήταν τότε η κυρίαρχη ιδεολογία. Ειδικότερα, θεωρεί δικαιολογημένη την εξουσία που ασκούν οι βασιλείς και οι πρίγκιπες ως εντολοδόχοι του Θεού και προστάτες της γης και του νερού (βασικών πόρων του πλούτου). Επομένως, θεωρεί δίκαιη την είσπραξη των φόρων και των δοσιμάτων (δώρων προς αυτούς κλπ). Αναγνωρίζει επίσης την ιεραρχική τάξη μεταξύ βασιλέων και ευγενών (πριγκίπων κλπ). Παρομοίως και για την εκκλησιαστική φεουδαρχία, επισκόπους, πατριάρχες (Καθολικούς). Η Εκκλησία, άλλωστε, ήταν τότε ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας, εκτός από τους κοσμικούς άρχοντες. Παρ’ όλα αυτά, ο Μχιτάρ Γκος δε δικαιολογεί την ακραία εκμετάλλευση των χωρικών και γενικότερα του λαού, καταδικάζοντας αυστηρά και την τοκογλυφία. Υποστηρίζει ότι οι απαιτήσεις των αρχόντων πρέπει να είναι δίκαιες και σύμφωνες με τα έθιμα των προγόνων τους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε μια κατηγορία ανθρώπων, τους δούλους (τσαράικ)· από την αναφορά αυτή φαίνεται ότι είχαν επιβιώσει ως τότε κάποιες σχέσεις δουλοκτησίας. Τονίζει ότι δεν πρέπει να τους κακομεταχειρίζονται, πολύ περισσότερο να τους σκοτώνουν. Δεν έχουν οι άρχοντες αυτό το δικαίωμα και η παράβασή του θεωρείται σοβαρό ποινικό αδίκημα. Ο Μχιτάρ Γκος στο έργο του κάνει λόγο και για το ανώτατο (βασιλικό) δικαστήριο, όπου δικάζονται μεγάλα αδικήματα που επισύρουν συνήθως την ποινή του θανάτου (φόνοι, προδοσία, κρατικές οικονομικές καταχρήσεις ή κλοπές, συνωμοσίες, κλπ). Μόνο ο βασιλιάς μπορεί να επιβάλει τη θανατική ποινή και κατ’ εξαίρεση, ο πρίγκιπας με επικύρωση από τον βασιλιά.
Ο Μχιτάρ Γκος προχωράει και σε φιλοσοφικές αναφορές περί φυσικού και θετού ή γραπτού δικαίου, αναφέροντας ότι ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση και γνωρίζει το καλό και το κακό, ενώ, διαχωρίζοντάς τον σε σώμα και πνεύμα, δικαιολογεί την ύπαρξη των κοσμικών και πνευματικών (εκκλησιαστικών) δικαστηρίων.
Χρήση και διάδοση του Βιβλίου των Νόμων
Το έργο του Μχιτάρ Γκος έπαιξε σημαντικό ρόλο στο δικαιικό και δικαστικό σύστημα των Αρμενίων. Εκτός από την κυρίως Αρμενία, χρησιμοποιήθηκε στις παροικίες των Αρμενίων της διασποράς, όπως στην Πολωνία, στη Μολδαβία, στη Νότια Ρωσία, στην Κριμαία. Μεταφράστηκε μάλιστα στα λατινικά και αξιοποιήθηκε με διαταγές των βασιλέων της Πολωνίας Καζιμίρ IV το 1469 και Σιγκιμούσδο Ι το 1519 στην Πολωνία, ενώ μεταφράστηκε και στα πολωνικά το 1601 και στην κριμαιο-ταταρική γλώσσα με αρμενικό αλφάβητο το 1568. Το Βιβλίο των Νόμων χρησιμοποιήθηκε στην Κιλικία το 1264, σχεδόν αμέσως μετά από το θάνατο του Μχιτάρ Γκος, και στη Γεωργία αργότερα. Επιπλέον, κάποια άρθρα του πέρασαν και στις ξένες νομοθεσίες.
Το Βιβλίο των Νόμων είναι μια πηγή όχι μόνο για την ιστορία του δικαίου, αλλά και για την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Αρμενίας.
Ένα παράδειγμα, το άρθρο 121. Η προίκα και η γαμήλια δωρεά.
Για την επιστροφή της προίκας («προΐγκ»), μετά το θάνατο της παντρεμένης γυναίκας.
Η γαμήλια ένωση στους μωαμεθανούς γίνεται με άλλο τρόπο (από ότι σε μας). Σ’ αυτούς, πρώτα καθορίζεται η τιμή (αξία) της προσωπικότητας της γυναίκας και η τιμή αυτή ονομάζεται «μαχρ». Αυτή εξάλλου είναι η μόνη πληρωμή που υπάρχει και στους Ρωμαίους (Βυζαντινούς Έλληνες) υπό την ονομασία «τουαΐρ» (= ελληνική λέξη, δωρεά).
Κατόπιν, καθορίζεται το μερίδιο της γυναίκας στην περιουσία των γονέων, το οποίο ονομάζεται «προΐγκ» (= ελληνική λέξη, προίκα).
Μετά απ’ αυτό, καθώς ο σύζυγος παίρνει υπό τη δικαιοδοσία του τη γυναίκα, το «μαχρ» περνάει στην αμετάκλητη ιδιοκτησία της τελευταίας. Ο σύζυγος γίνεται κύριος της «προΐγκ» μετά τη γέννηση παιδιών, αλλά ποτέ του «μαχρ».
Έτσι, σ’ αυτούς, στο βαθμό που η γυναίκα έχει τεκνοποιήσει και μόλις ακούσει τη φωνή του, αμέσως η «προΐγκ» περιέρχεται στη δικαιοδοσία του συζύγου, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο μπορεί να τη διαχειρίζεται έναντι του «μαχρ» και του «τουαΐρ» που αυτός έδωσε στη γυναίκα.
Σε μας δεν είναι όμως έτσι. Ο άνδρας δεν πληρώνει την τιμή (αξία) της προσωπικότητας της γυναίκας, αλλά κάνει στη νύφη δώρα που ονομάζονται «ερεσακτέσν», δηλ. «δώρα για το κοίταγμα/αποκάλυψη του προσώπου της» (= θεώρητρα), ενώ η γυναίκα μπαίνει στο σπίτι του συζύγου της με το μερίδιό της (από την περιουσία των γονέων της), το οποίο περνάει στη δικαιοδοσία του συζύγου της.
Εμείς όμως, λαμβάνουμε υπόψη και την ευπρέπεια, ώστε σε περίπτωση θανάτου της γυναίκας να μπορούν τα παιδιά να κάνουν τα απαραίτητα για τη μνημόνευση της ψυχής της με περιουσία που τους αφήνεται.
Αν δεν υπάρχουν παιδιά εν ζωή, ακόμα και αν αυτή έχει γεννήσει δύο-τρία παιδιά, το μερίδιό της πρέπει να επιστραφεί στους γονείς ή τους αδελφούς της. Και σ’ αυτή την περίπτωση, ο σύζυγος είναι υποχρεωμένος να κάνει τα έξοδα για την ανάπαυση της ψυχής της, σύμφωνα με τις εντολές της και με τον τρόπο του. Η επιστροφή της «προΐγκ» γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο: Τα χρυσά και αργυρά αντικείμενα επιστρέφονται αυτούσια ή στην αξία τους. Τα ζώα, αν δεν έχουν γεννήσει και δεν υπάρχει απώλεια, επιστρέφονται όλα. Αν έχουν γεννήσει και δεν υπάρχει απώλεια, επιστρέφονται όλα τα μεγάλα ζώα και τα μισά που έχουν γεννηθεί. Τα άλλα μισά μένουν στον σύζυγό της.
Αν οι δύο σύζυγοι έζησαν για πάρα πολλά χρόνια μαζί, ο σύζυγος έχει καθήκον να ξοδέψει από τη δική του περιουσία για την ανάπαυση της ψυχής της, ως αρχηγός της οικογένειας.
Έτσι έχουν οι δικοί μας νόμοι ως σήμερα3.
Απόδοση στα ελληνικά από τη ρωσική μετάφραση.
Σημειώσεις:
1. Μkhtar Gosh, Armjanskii Sudobnik. Perevod s drevniarmjanskogo
A.A.Popoviana, Akademii Nauk Armianskoi SSR, Erevan 1954. Peter Cowe «Μedieval Armenian Literary and Cultural Trends», στo R. G Hovannisian, (editor), Armenian People from Ancient to Modern Times. V. I. St. Martin Press, New York, 2004, σελ. 298-300.
2. Gohar Grigorian, Mkhitar Gosh,Vardan Ayguektsi, Deux Fabulistes Armeniens du Moyen Age, Edition Nahapet. Erevan 2006.
3. Bλ. περισσότερα περί αυτών, καθώς και για την προίκα «οζίτ» και την εξαγορά της νύφης «βαριάνκ» στην προβληματική και στα σχόλια του Nicholas Αdontz, Armenia in the Period of Iustinian. Calouste Gulbekian Foundation, Lisbon, 1970, σελ. 145-151 και 426-428, Επίσης, στο βιβλίο της Εmma Karapetyan, Ozite hayots mets («Η προίκα στους Αρμενίους»). Erevan 1978.
|
