|
Mαρία Τιτιζιάν
Μετάφραση: Αγκόπ Χανικιάν
Τεύχος: Oκτώβριος - Δεκέμβριος 2009
Ανάμεσα στα πολλά μυστήρια που περιβάλλουν την Αρμενία λόγω της μακραίωνης ιστορίας της, το σύστημα των χαζ καταλαμβάνει τη δική του ιδιαίτερη θέση. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο σπουδαίο πνεύμα των ανθρώπων που συνδέθηκαν μ’ αυτό, όπως ο Σαχάκ Μπαρτέβ και ο Κομιτάς. Τα χαζ, οι Άγγλοι τα αποκαλούν «ορνιθοσκαλίσματα», αποτελούν μορφή μουσικών ιερογλυφικών, μια πρώιμη μορφή μουσικών νοτών. Υπάρχει και η δοξασία πως σκληρή τιμωρία περιμένει όποιον προσπαθήσει να αποκρυπτογραφήσει τα χαζ. Ωστόσο, κάποιοι αψήφησαν αυτό τον κίνδυνο για να μάθουν περισσότερα.
Στο Μουσείο Χειρογράφων της Αρμενίας – Μαντεναταράν φιλοξενούνται 1.000 χειρόγραφα μουσικού περιεχομένου της περιόδου από τον 7ο έως και τον 16ο αιώνα. Περισσότερα από τα μισά βασίζονται στο σύστημα χαζ. Σήμερα μάς είναι γνωστά τα ονόματα 126 συνθετών της μεσαιωνικής περιόδου, ανάμεσα τους αυτά των Μοβσές Χορενατσί, Στεπανός Σινετσί Α΄ και Β΄, Χοβάν Μαντακουνί, Νταβτάγκ Κερτόγ, Κρικόρ Ναρεκατσί, Νερσές Σινοραλί, Χατσαντούρ Ταρονατσί, καθώς και γυναικών συνθετών -κάτι πολύ ασυνήθιστο για τους μεσαιωνικούς χρόνους- όπως αυτά της Σαακτούχτ Σιουνετσί και της Χοσροβατούχτ Γκοχτατσί.
Τα πρωτεία
Το πρώτο σύστημα μουσικής σημειογραφίας επινοήθηκε από τους Σουμέριους πολύ πριν τους Αρμενίους και αποτελούσε κομμάτι του συστήματος γραφής που χρησιμοποιούσαν. Είναι πολύ σημαντική η διάσωση όλων αυτών των επινοήσεων από τα βάθη των αιώνων, έχοντας υπ’ όψιν πως ο πολιτισμός που τα έφερε στη ζωή δεν υπάρχει πλέον. Ο Μαστότς, από την άλλη, πιστεύεται πως έλαβε θεϊκό σημάδι που του ζητούσε να επιλύσει το πρόβλημα του αρμενικού αλφαβήτου. Έτσι, ταξίδεψε σε όλον τον κόσμο, μελετώντας όλα τα γνωστά συστήματα γραφής και πιθανόν να ανακάλυψε τις χαμένες αρχαίες αρμενικές γραφές. Η Αρμενία βρισκόταν ανάμεσα στον περσικό ζωροαστρικό πολιτισμό και τον ελληνοβυζαντινό και επηρεαζόταν από τις ζυμώσεις αυτών των όμορων πολιτισμών. Οι Αρμένιοι μάθαιναν πράγματα από τους άλλους, αλλά και οι άλλοι μάθαιναν από τους Αρμενίους. Εάν κάποιος ρωτήσει: «Ποιος διέσωσε τα χαζ; Οι Σουμέριοι ή οι Αρμένιοι;», η μοναδική απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι πως οι Αρμένιοι όχι μόνο κατάφεραν να διασώσουν το δικό τους πολιτισμό αλλά και σημαντικά επιτεύγματα άλλων πολιτισμών. Για παράδειγμα, ευρωπαίοι επιστήμονες αποκρυπτογραφούν επιτυχώς τη σφηνοειδή γραφή των Σουμερίων, η οποία διεσώθη στην Αρμενία.
Ωκεανός ήχων
Τι προηγήθηκε όμως; Ο λόγος ή ο ήχος; Μα ο λόγος δεν είναι ένα σύνολο ήχων; Ίσως ήταν ο λόγος, όπως αναφέρεται και στη Βίβλο στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου: «εν αρχή ην ο λόγος». Ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί η έννοια του λόγου από αυτήν του ήχου. Στην αρχή, η ανθρωπότητα ήρθε αντιμέτωπη με τον ωκεανό των ήχων. Έπειτα, μάθαμε να κατανοούμε τους ήχους, αλλά και να τους αναπαράγουμε και στη συνέχεια να γράφουμε μουσική. Στην ουσία, η μουσική την εποχή εκείνη αποτελούσε το μοναδικό επίτευγμα αλλά και βασικό προνόμιο του κλήρου. Το επάγγελμα του συνθέτη δεν υπήρχε ακόμα. Αυτοί που άρχισαν να καταγράφουν τη μουσική σε νότες ήταν πράγματι προοδευτικοί αλλά και τολμηροί, μιας και την εποχή εκείνη οι άνθρωποι πίστευαν πως θα τιμωρηθούν από το Θεό, αφού παραβίαζαν τους κοσμικούς κώδικες. Από την άλλη, ο ίδιος ο Θεός μάς χάρισε αρετές, όπως το θάρρος, που μας δίνουν τη δυνατότητα να κατακτήσουμε το απαγορευμένο. Ίσως, ακόμα, οι κοσμικές τιμωρίες, που προορίζονται για τους πιο τολμηρούς και περήφανους, συμβάλλουν στη συλλογική μας πρόοδο στο δρόμο προς την αγιοσύνη και την τελειότητα. Αναμφίβολα, το τίμημα είναι βαρύ, αλλά ελεύθερη η επιλογή.
Προφήτης
Μετά τον 15ο αιώνα το σύστημα των χαζ εξαφανίστηκε. Γιατί άραγε παρέμεινε το αλφάβητο, αλλά εξαφανίστηκαν τα χαζ; Ίσως η αιτία βρίσκεται στο γεγονός πως τα χαζ είχαν έως τον 15ο αιώνα εκπληρώσει το σκοπό της ύπαρξής τους. Αν και πρακτικά «έχουν χαθεί», είναι δυνατή η αποκατάστασή τους, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την αναστήλωση των ναών. Στην πραγματικότητα, τα χαζ εμφανίζονται και στο εσωτερικό των ναών, ενώ η δομή τους είναι τόσο τέλεια, όπως ακριβώς και η αρχιτεκτονική των ναών. Κάποτε φαινόταν ότι θα ήταν δυνατή μία εκ νέου καθιέρωση των χαζ, ωστόσο κάτι τέτοιο επιχειρήθηκε μόνο στις αρχές του 20ού αιώνα στην Κιουτάχεια. Γιατί όμως στη συγκεκριμένη περιοχή; Η απάντηση μπορεί να δοθεί με ένα άλλο μυστήριο. Οι Αρμένιοι της περιοχής αυτής μεταξύ 14ου και 18ου αιώνα είχαν τον έλεγχο της κεραμοποιΐας και παραγωγής πορσελάνης, κάτι που τους καθιστούσε βασικούς προμηθευτές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Με τη σειρά τους οι Τούρκοι, ακολουθώντας πιστά την πολιτική αφομοίωσης, απαιτούσαν οι κεραμοποιοί να μιλούν μόνο τουρκικά. Ακόμα, τους απαγορευόταν να αναφέρουν ή να συζητούν για την εθνική τους καταγωγή. Η παράβαση των διαταγμάτων αυτών τιμωρούνταν με ακρωτηριασμό της γλώσσας του παραβάτη. Εντούτοις, οι ανυπότακτοι αλλά δημιουργικοί Αρμένιοι κατάφεραν να βρουν μια λύση στο πρόβλημα: κωδικοποίησαν τη γλώσσα τους μέσα στα διακοσμητικά στοιχεία της πορσελάνης. Έτσι, για αιώνες βασίλευε μια συμβολική σιωπή στη συγκεκριμένη περιοχή. Μπορούμε μονάχα να φανταστούμε πόσοι ήχοι συσσωρεύτηκαν όλον εκείνο τον καιρό, πόση ενέργεια! Γι’ αυτό και η Κιουτάχεια, κάθε άλλο παρά τυχαίο τόπο αποτελεί, μιας και είναι η γενέτειρα του Κομιτάς, ο οποίος επανεισήγε στην Αρμενία τον πλούτο και την ποικιλία των ήχων με την αποκωδικοποίηση των χαζ.
Ο χαρακτήρας του Κομιτάς είχε καθοριστεί εν μέρει από τη Μεγάλη Σιωπή που επέβαλαν οι Τούρκοι στην πατρογονική του γη. Αντιτάχθηκε στην τουρκική κατοχή και τιμωρήθηκε για αυτή του την τόλμη. Πιστεύεται πως η ασθένειά του οφειλόταν στη γενοκτονία του 1915, όταν και κατέληξε να χάσει τα λογικά του αλλά και να σωπάσει. Θα μπορούσε όμως να ήταν και αποτέλεσμα της οργής του Θεού, για όσους πιστεύουν τις λαϊκές δοξασίες που περιβάλλουν τα χαζ. Προφανώς, η ώρα των χαζ δεν είχε έρθει ακόμη. Ο Κομιτάς αψήφησε τις απαγορεύσεις, όπως ακριβώς κάνουν οι ιδιοφυίες και οι προφήτες. Σήμερα, περιγράφεται συχνά περισσότερο σαν προφήτης παρά ως μουσικός συνθέτης. Ξαναζωντάνεψε ό,τι είχε καταδικαστεί στη σιωπή για περισσότερο από 500 χρόνια. Μετά από εκείνον, ανανεώθηκε το ενδιαφέρον και η επιστημονική έρευνα για τα χαζ. Δυστυχώς, το προσωπικό του αρχείο για τα χαζ δεν διεσώθη. Χάθηκε στο χάος και την καταστροφή που προκάλεσε η γενοκτονία των Αρμενίων το 1915. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι υπήρξαν ευρήματα σημαντικά στα χνάρια του Κομιτάς και κατά τη σοβιετική περίοδο. Για παράδειγμα, η σχολαστική έρευνα του μουσικολόγου Ρομπέρτ Αταγιάν και του ιστορικού της μουσικής των αρχαίων και μεσαιωνικών χρόνων Νικολάς Τεχμιζιάν αποτέλεσε γόνιμο έδαφος για πολλούς που προσπάθησαν να ερευνήσουν τη σημασία των χαζ.
|
