Ζακ Νταματιάν

Με τον πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας να μαίνεται αδυσώπητος, η σκέψη μας ταξιδεύει αναπόφευκτα και στους αδελφούς Έλληνες και Αρμένιους πολίτες. Η πολυπληθής αρμενική κοινότητα της Ουκρανίας καταγράφει υπερχιλιετή παρουσία, με σχετικά άγνωστη αλλά αξιοσημείωτη πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητα.

Οι πρώτοι Αρμένιοι εμφανίζονται τον 8ο αιώνα, στη χερσόνησο της Κριμαίας, στη θρυλική Ταυρίδα με τις πολυάριθμες αρχαιοελληνικές αποικίες, όταν αυτή βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πολλοί από αυτούς υπηρετούν στον στρατό της.

Οι Αρμένιοι στο Κίεβο

Αναφορά για αρμενική παρουσία στο Κίεβο συναντάται σε ιστορικές πηγές του 10ου αιώνα. Όταν ο Βλαντιμίρ ο Μέγας, Μεγάλος Δούκας του Κιέβου, νυμφεύεται την Άννα την Πορφυρογέννητη, η οποία, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, είχε αρμενική καταγωγή, πολλοί Αρμένιοι ακολουθούν την έλευσή της. Ο Ρώσος ευγενής, που για χάρη τής Βυζαντινής πριγκίπισσας βαπτίζεται χριστιανός, αναθέτει στους Αρμένιους αρχιτέκτονες την ανέγερση της εκκλησίας της Ευλογημένης Παρθένου Μαρίας. Ομοεθνείς τους τεχνίτες και αγιογράφοι διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην ανακαίνιση και διακόσμηση του καθεδρικού ναού της Αγίας Σοφίας, όπως πιστοποιείται από είκοσι δύο αρμενικές επιγραφές της εποχής.

Οι Αρμένιοι επίσης διαπρέπουν στις επιστήμες και στην οικονομία. Στον στρατιωτικό τομέα διακρίνονται για τη γενναιότητα και το πνεύμα αφοσίωσης που επιδεικνύουν στις πολεμικές επιχειρήσεις, σχηματίζοντας μαχητικό ιππικό.

Στις αρχές του 12ου αιώνα, στο Κίεβο εμφανίζεται οικοδομικό τετράγωνο με Αρμένιους κατοίκους, ενώ η κοινότητα εξελίσσεται κατά τους αιώνες που ακολουθούν. Πριν την έναρξη του πολέμου, ο αριθμός των Αρμενίων υπολογίζεται ότι ξεπερνούσε τους 7.000.

Προσφυγιά και ανάπτυξη νέων γλωσσών

Από τον 11ο αιώνα, υπό την καταπιεστική σελτζουκική κατοχή και δεδομένου ότι η Αρμενία βρίσκεται στο επίκεντρο πολεμικών διενέξεων, ως «μήλο της Έριδος» για επίδοξους κατακτητές, πολλοί κάτοικοί της οδηγούνται στην προσφυγιά. Η περιοχή της Ουκρανίας, με τους εμπορικούς της δρόμους, αποτελεί προσφιλή προορισμό. Εκεί δημιουργούν παροικίες, αναπτύσσοντας έντονη εμπορική και πολιτιστική δραστηριότητα. Πολλοί προτιμούν την Κριμαία, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής τοποθεσίας της.

Δεδομένου ότι οι πληθυσμοί προέρχονται κυρίως από την τελευταία αρμενική πρωτεύουσα Ανί, αλλά και από κοινότητες του Εύξεινου Πόντου, ομιλείται η δυτικοαρμενική γλώσσα, εμπλουτισμένη με τοπικά στοιχεία. Το καινούριο ιδίωμα που θα διαμορφωθεί θα μεταφερθεί τον 18ο αιώνα στην περιοχή του Ροστόφ και θα εξελιχθεί στη διάλεκτο του Νορ (Νέο) Ναχιτσεβάν, με την ενσωμάτωση ρωσικών λέξεων.

Ήδη τον 13ο αιώνα η χερσόνησος έχει μετατραπεί σε χανάτο. Από τη συνύπαρξη Αρμενίων και Τατάρων προκύπτει μια νέα γλώσσα, η αρμενο-κιπτσακική, που εκφράζεται με την αρμενική αλφάβητο, η οποία εξαπλώθηκε και σε άλλες περιοχές της Ουκρανίας, της Ρουμανίας και της Πολωνίας. Εκτός από αυτές τις κοινότητες, πολλά αρμενο-κιπτσακικά χειρόγραφα, θρησκευτικά, επιστημονικά και κοσμικά, βρέθηκαν σε Αρμενία, Αυστρία, Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία και Ρωσία, γραμμένα κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.

Η ανάπτυξη της κοινότητας της Κριμαίας

Γενοβέζικες πηγές του 1316 αναφέρονται στην ύπαρξη τεσσάρων αρμενικών εκκλησιών, και των τριών δογμάτων, στην Κάφφα (Θεοδοσία). Στα μέσα του 14ου αιώνα, οι Αρμένιοι ήδη αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη εθνότητα μετά τους Τατάρους, με τους δυτικούς να αποκαλούν την Κριμαία «Θαλάσσια Αρμενία».

Στη χερσόνησο λειτουργούν δεκάδες αρμενικές εκκλησίες, καθώς επίσης και η μονή «Σουρπ Χατς» (του Τιμίου Σταυρού), ιερός τόπος προσκυνήματος για αιώνες που βρίσκεται κοντά στο αρμενικό χωριό Καζαράτ. Από τη μονή πιθανότατα προέρχεται η ονομασία της Σουρκάτ, πόλης με έντονο αρμενικό στοιχείο. Πολλοί εγκαθίστανται και στο Ορουμπαζάρ, μετέπειτα «Αρμενική Αγορά» και τελικά Αρμιάνσκ, καθώς και σε άλλες πόλεις της Κριμαίας.

Ιστορικές κοινότητες της Ουκρανίας

Την ίδια περίοδο λειτουργούν αρμενικές εκκλησίες στην περιφέρεια της Οδησσού αλλά και στο Λβιβ της βόρειας Ουκρανίας, αφιερωμένες στην Αγία Άννα και στον Άγιο Ιάκωβο. Αυτές καταστράφηκαν από τους Αυστριακούς όταν κατέλαβαν την περιοχή το 1794. Ο ιερός ναός του Τιμίου Σταυρού, ευεργεσία του Σαχάκ Αγκοπόσοβιτς, μετατράπηκε σε φυλακή από τους κατακτητές. Για αιώνες αναπτύχθηκε μεγάλη αρμενική κοινότητα στην πόλη, η οποία συνεχίζει να υπάρχει ολιγάριθμη μέχρι τις μέρες μας.

Η αυστριακή εισβολή αποδείχτηκε καταστροφική και για την παροικία του Μπερεζάνι. Η εκκλησία της Παναγίας έκλεισε οριστικά το 1946 και ο πνευματικός φυλακίστηκε από το σταλινικό καθεστώς. Το κτίσμα, η ιστορική αρμενική συνοικία και ο δρόμος έμειναν να θυμίζουν την πάλαι ποτέ αρμενική παρουσία στην πόλη.

Σε αυτό το χρονικό διάστημα, στον ουκρανικό Βορρά και σε άλλες περιοχές της χώρας οι αρμενικές κοινότητες συνυπήρχαν αρμονικά με τις σλαβικές και τις εβραϊκές. Οι Αρμένιοι αυτών των περιοχών διαφοροποιούνται από τους συμπατριώτες τους ως προς το γεγονός ότι τα επώνυμά τους φέρουν τις σλαβικές καταλήξεις «-σκι» και «-ιτς».

Η ζωή στην Κριμαία, υπό τον ρωσικό έλεγχο

Τον 18ο αιώνα, η Κριμαία μετέρχεται στη Ρωσία, ύστερα από τρεις αιώνες καταστροφικής οθωμανικής κατοχής. Όμως αυτή δεν είχε σταθεί ικανή να εξαλείψει το αρμενικό στοιχείο, ούτε να διαταράξει την αρμονική συνύπαρξή του με τις θρησκευτικές κοινότητες των Εβραίων και των Μουσουλμάνων.

Χάρη σε ενέργειες του πνευματικού ηγέτη Χοβσέπ Αργουτιάν, με τσαρικό διάταγμα παραδόθηκαν στους Αρμένιους οι μισοκατεστραμμένες πόλεις Παλαιά Κριμαία και Θεοδοσία, με παράλληλη άδεια για λειτουργία δημαρχείου και με παραχώρηση μιας σειράς προνομίων.

Τον 19ο αιώνα, με την Εκκλησία σε κεντρικό ρόλο, η κοινότητα παρουσιάζει ανάπτυξη. Ιδρύονται σχολεία και τυπογραφείο, πραγματοποιούνται μεταφράσεις και περιοδικές εκδόσεις, ενώ αναδεικνύονται σημαντικές προσωπικότητες-εκπρόσωποι της αρμενικής διανόησης, όπως οι μουσικοί Αλεξάντρ Σπεντιαριάν και Καρά Μουρζά, και οι ζωγράφοι Οβαννές Α­ϊ­βα­ζόφ­σκι και Βαρτκές Σουρενιάντς.

Το 1870 διορίστηκε για πρώτη φορά Αρμένιος ιερέας στο Χάρκοβο. Ο χώρος λατρείας μεταφέρθηκε σε διαφορετικά σημεία της πόλης στις αρχές του 20ού αιώνα. Τελικά στεγάστηκε σε χώρο που ανήκει στον Ταβιτιάν. Αργότερα αφιερώθηκε στον Άγιο Γρηγόριο, αλλά καταστράφηκε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Νέα εκκλησία χτίστηκε το 2004. Το Αρμενικό Πολιτιστικό Κέντρο παρέδιδε μαθήματα αρμενικής γλώσσας, ιστορίας και παραδοσιακών χορών.

Κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας, πολλοί Αρμένιοι βρήκαν καταφύγιο στην Κριμαία. Μετά τη σοβιετοποίηση (1919), η κοινότητα συρρικνώθηκε, κυρίως τη σταλινική περίοδο, όταν εκτοπίστηκαν χιλιάδες Αρμένιοι, Έλληνες και Βούλγαροι. Άρχισε να αναδιοργανώνεται από το 1989, κυρίως με τη λειτουργία πολιτιστικών ενώσεων.

Παρόμοια κινητικότητα παρατηρείται την ίδια περίοδο σε όλες τις αρμενικές κοινότητες της Ουκρανίας, εντονότερη στα μετασοβιετικά χρόνια. Αυτό οφείλεται και στη ροή πολιτών από την Αρμενία, προς αναζήτηση εργασίας.

Μέχρι την έναρξη του πολέμου, στη χώρα λειτουργούσαν δεκάδες αρμενικά σχολεία, εκκλησίες, οργανώσεις νεολαίας και σωματεία, κυρίως πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Πολλοί δρόμοι με την ονομασία «Αρμενίων» εμφανίζονται σε πόλεις της Ουκρανίας.

Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, οι Αρμένιοι υπολογίζονταν γύρω στους 100.000, διεσπαρμένοι στην Οδησσό, στο Κίεβο, στη Ζαπορίζια, στο Ντνεπροπετρόβσκ και σε άλλες πόλεις, με τους περισσότερους να κατοικούν στο Ντονέτσκ (15.734) και στο Χάρκοβο (11.157). Ανεπίσημες εκτιμήσεις, ωστόσο, ανεβάζουν τον πληθυσμό τους κοντά στο μισό εκατομμύριο.

Με δεδομένο ότι πολλοί Αρμένιοι βρίσκονται σε εμπόλεμες και ρωσόφωνες ζώνες, το μέλλον της κοινότητας χαρακτηρίζεται αβέβαιο. Ήδη πολλοί Αρμένιοι έχουν πέσει θύματα του πολέμου, είτε ως άμαχοι είτε ως μέλη των ενόπλων δυνάμεων των δύο κρατών.

Πηγές:
Anotherυkraine.wordpress, Armenian Genocide Documented, Diaspora, Civilnet, Wikipedia

Tweet

Share