Κείμενο & φωτογραφίες: Γιώργος Μενεσιάν

     Η Αρμενία είναι γνωστή για τα εκατοντάδες μοναστήρια και παρεκκλήσια που μπορεί κανείς να θαυμάσει σε κάθε γωνιά της χώρας. Έτσι και εγώ είχα την ευκαιρία να δω κάποια από τα, ανεκτίμητης αξίας, θρησκευτικά της μνημεία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού που πραγματοποίησα στην Αρμενία τον Αύγουστο του 2021.

***

     Η Αρμενία αποτελεί ένα από τα πιο ομοιογενή κράτη στον κόσμο, τόσο εθνολογικά όσο και θρησκευτικά: Πάνω από το 90% του συνολικού πληθυσμού της χώρας ακολουθεί το δόγμα της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας. Όμως η χώρα δεν ήταν πάντα ομοιογενής. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Αρμενία, όπως και οι υπόλοιπες χώρες και περιοχές του Καυκάσου, είχε μικτό πληθυσμό: φιλοξενούσε έναν μεγάλο αριθμό μουσουλμάνων Κούρδων και Τατάρων του Καυκάσου (οι σύγχρονοι Αζέροι). Παράλληλα, στην Αρμενία υπήρχαν μικρότεροι πληθυσμοί ορθοδόξων, καθολικών, νεστοριανών, καθώς και άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων, κυρίως εκείνων των Γιαζίντι και των Εβραίων. Γνωρίζοντας αυτή την ιστορική πραγματικότητα, αποφάσισα να επισκεφθώ τα μη χριστιανικά θρησκευτικά μνημεία της Αρμενίας κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στη χώρα.

Ο μεγαλύτερος ναός Γιαζίντι στον κόσμο

     Πρώτη στάση ήταν ο μεγαλύτερος ναός Γιαζίντι στον κόσμο, ο οποίος βρίσκεται στο χωριό Αγκναλίτζ (επαρχία Αρμαβίρ), μόλις λίγα χιλιόμετρα από το Γερεβάν. Οι Γιαζίντι είναι μια εθνοθρησκευτική ομάδα που ομιλεί τη διάλεκτο Κουρμαντζί της κουρδικής γλώσσας. Η θρησκεία των Γιαζίντι είναι μονοθεϊστική και έχει πολλές ομοιότητες με τον Ζωροαστρισμό, την προ-ισλαμική θρησκεία των Περσών.

Το παγώνι είναι το ιερό ζώο των Γιαζίντι. Σύμφωνα με τη γιαζίντι παράδοση, όταν ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο, έβαλε για φύλακές του επτά αγγέλους. Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι ο Μελέκ Ταούς, δηλαδή ο άγγελος-παγώνι. Γι’ αυτό και στο εσωτερικό των ναών μπορεί κανείς να δει ομοιώματα, αγάλματα και τοιχογραφίες παγωνιών. Ο ναός στο Ακναλίτζ είναι αφιερωμένος στον Μελέκ Ταούς και στους επτά αγγέλους. Παρεμπιπτόντως, δεν μπορείς να εισέλθεις στον ναό με τα παπούτσια σου, και αυτή φαίνεται να είναι η μόνη ομοιότητα με την ισλαμική θρησκεία. Ένα ακόμη στοιχείο που μου έκανε εντύπωση είναι η εσωτερική διακόσμηση. Εντός του ναού συναντάμε μονάχα έναν βωμό, πάνω στον οποίο υπάρχει ένα χρυσό άγαλμα που απεικονίζει ένα παγώνι, καθώς και διάφορα πολύχρωμα μεταξωτά στολίδια. Πίσω από τον βωμό βρίσκεται η τοιχογραφία ενός παγωνιού, ενώ στην οροφή υπάρχει το σύμβολο του ήλιου Roj, ο οποίος χρησιμοποιείται και στις σύγχρονες κουρδικές σημαίες και προέρχεται από την αρχαία κουρδική θρησκεία Γιαζντανίσμ, μετεξέλιξη της οποίας είναι η θρησκεία των Γιαζίντι.

Στο Ακναλίτζ συναντάμε και έναν μικρότερο παραδοσιακού τύπου ναό, καθώς και ένα μνημείο για τη γενοκτονία των Γιαζίντι από το ισλαμικό κράτος (2014-2016). Ρωτώντας έμαθα ότι υπάρχει ένας ακόμη ναός υπό κατασκευή βορειότερα, στο χωριό Ρία Τάζα (επαρχία Αραγκατσότν). Έτσι, επιστρέφοντας από το Γκιουμρί έκανα μια στάση στο εν λόγω χωριό για να δω τον υπό κατασκευή ναό. Απέναντι από τον ναό υπάρχουν τα ερείπια από έναν παλαιότερο ναό και ένα νεκροταφείο.

Οι Γιαζίντι έφτασαν στην Αρμενία στα μέσα του 19ου αιώνα από τις ανατολικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προκειμένου να γλιτώσουν από τις αγριότητες των Τούρκων και των Σουνιτών Κούρδων και Κιρκάσιων. Το πρώτο κύμα έφτασε μετά τον ρωσο-οθωμανικό πόλεμο του 1877-8 και το δεύτερο μετά τη Γενοκτονία των Αρμενίων, κατά τη διάρκεια της οποίας οι Γιαζίντι έπεσαν επίσης θύματα των Νεότουρκων και των Κούρδων νομάδων. Σύμφωνα με τον Αζίζ Ταμογιάν, πρώην πρόεδρο της Εθνικής Ένωσης Γιαζίντι Αρμενίας, περίπου 300.000 Γιαζίντι σφαγιάστηκαν κατά τη διάρκεια των γενοκτονιών των Αρμενίων και των Ασσυρίων.

Σε αντίθεση με τους Γιαζίντι της Συρίας και του Ιράκ, οι Γιαζίντι στην Αρμενία και στη Γεωργία δεν αυτοπροσδιορίζονται ως Κούρδοι αλλά υποστηρίζουν ότι αποτελούν μια ξεχωριστή εθνότητα. Στην Αρμενία, οι Γιαζίντι είναι πατριώτες και πολέμησαν στους δύο πολέμους στο Αρτσάχ. Σήμερα απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα με τους Αρμενίους, εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο και, απ’ ό,τι έμαθα, οι περισσότεροι είναι εύποροι, καθώς κυριαρχούν στην αγορά πρόβειου κρέατος και γάλακτος. Οι Γιαζίντι αποτελούν σήμερα την πολυπληθέστερη μειονότητα στην Αρμενία, με τον πληθυσμό τους να εκτιμάται από 35.000 έως 50.000.

Το Μπλε Τζαμί

     Κατόπιν επισκέφθηκα το περσικού τύπου Μπλε Τζαμί, το οποίο βρίσκεται στην παλιά πόλη του Γερεβάν. Μπορεί ιστορικά η συντριπτική πλειονότητα των Αρμενίων να μην εξισλαμίστηκε —και όσοι εξισλαμίστηκαν δεν το έκαναν εθελοντικά (εξαίρεση αποτελούν οι Χεμσίν)—, όμως δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι το Ισλάμ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία του αρμενικού έθνους, καθώς η Αρμενία βρισκόταν για αιώνες υπό την κατοχή ισλαμικών δυνάμεων (Αράβων, Περσών, Τουρκομάνων, Σελτζούκων και Οθωμανών).

Το σιιτικό Μπλε Τζαμί χτίστηκε τον 18ο αιώνα. Εκείνη την περίοδο, ο Νότιος Καύκασος βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Περσίας. Στα μέσα του 17ου αιώνα, οι Πέρσες εγκαθίδρυσαν τέσσερα Χανάτα στην περιοχή. Ένα από αυτά ήταν το Χανάτο του Εριβάν (Γερεβάν), το οποίο ιδρύθηκε το 1747. Τα εδάφη του Χανάτου κάλυπταν ένα μεγάλο μέρος της σημερινής Κεντρικής και Ανατολικής Αρμενίας και τμημάτων του Ναχιτσεβάν και της Ανατολικής Τουρκίας (Ικντίρ & Καγισμάν). Οι Χάνοι διορίζονταν από τον Πέρση μονάρχη και ως εκ τούτου ελέγχονταν από την εκάστοτε περσική δυναστεία. Το τζαμί χτίστηκε το 1766.

Μπορεί το Χανάτο να βρισκόταν υπό περσικό έλεγχο, όμως η πλειονότητα των μουσουλμάνων που κατοικούσαν εκεί δεν ήταν Πέρσες αλλά Τάταροι του Καυκάσου (οι πρόγονοι των Αζέρων) και άλλοι τουρκογενείς νομάδες, ενώ υπήρχε και πολυπληθής (σουνιτική) κουρδική μειονότητα. Το 1789, πάντως, στην Περσία επικράτησε η δυναστεία των Κατζάρων, τα μέλη της οποίας προέρχονταν από τη φατρία των Κατζάρων της τουρκικής φυλής Μπαγιάτ. Το Χανάτο διαλύθηκε το 1828, όταν οι Ρώσοι κατέλαβαν την Υπερκαυκασία.

Στο Γερεβάν υπήρχαν οκτώ τεμένη. Σήμερα σώζεται μόνο το Μπλε Τζαμί. Τα υπόλοιπα καταστράφηκαν από τους Ρώσους μετά το 1828, και κυρίως από τους Σοβιετικούς μετά το 1923 (οι οποίοι κατέστρεψαν και πολλές εκκλησίες). Σήμερα, το Μπλε Τζαμί έχει «καταληφθεί» από τους Ιρανούς, οι οποίοι προσπαθούν να πείσουν ότι το τέμενος ήταν και είναι ιρανικό. Γι’ αυτό και στο εσωτερικό του κτηρίου υπάρχει το έμβλημα της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν.

Το τζαμί λειτουργεί κάθε Παρασκευή και προσελκύει πιστούς από το γειτονικό Ιράν αλλά και πολλούς τουρίστες. Το σύνολο των πιστών προέρχεται από το εξωτερικό, καθώς στην Αρμενία δεν κατοικούν πλέον μουσουλμάνοι. Κατά τη διάρκεια του πρώτου πολέμου του Αρτσάχ (1991-1994), 160.000-200.000 μουσουλμάνοι αζερικής και κουρδικής καταγωγής κατέφυγαν από την Αρμενία στο Αζερμπαϊτζάν. Σήμερα, σύμφωνα με το Κέντρο Έρευνας Pew, στην Αρμενία ζουν λιγότεροι από 1000 μουσουλμάνοι (κατά κύριο λόγο Κούρδοι και Ιρανοί).

Η Συναγωγή Μορτεχάι Ναβί και η άγνωστη εβραϊκή κοινότητα του Γερεβάν

Τελευταίος σταθμός αποτέλεσε η «κρυμμένη» συναγωγή, η οποία βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Αν και τη συναντάμε ανάμεσα σε παλιά οικιστικά κτίσματα, η συναγωγή Μορτεχάι Ναβί άνοιξε το 2011. Οι Εβραίοι στην Αρμενία ήταν πάντοτε λιγότεροι από εκείνους στη Γεωργία και στο Αζερμπαϊτζάν, αν και η παρουσία τους στη χώρα είναι μακραίωνη. Σήμερα στην Αρμενία κατοικούν 300-500 Εβραίοι.

Οι περισσότεροι από τους Εβραίους της Αρμενίας (περίπου 6000) μετανάστευσαν στο Ισραήλ κατά τη διάρκεια του πρώτου πολέμου στο Αρτσάχ εξαιτίας της οικονομικής δυσπραγίας που ακολούθησε μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας. Η πλειονότητα των εναπομεινάντων Εβραίων είναι Ασκεναζί —προέρχονται, δηλαδή, από τους Εβραίους που είχαν καταφύγει στην Κεντρική Ευρώπη τον 1ο αιώνα μ.Χ.—, ενώ οι υπόλοιποι είναι Μιζραχίτες (Εβραίοι της Μέσης Ανατολής).

Οι Εβραίοι της Αρμενίας, φοβούμενοι τον αντισημιτισμό που μπορεί να προκαλέσουν οι στενές σχέσεις μεταξύ Ισραήλ-Αζερμπαϊτζάν και, παλαιότερα, μεταξύ Τουρκίας-Ισραήλ, προσπαθούν να συμβαδίσουν με την πλειονότητα. Δηλώνουν φανατικά υπέρ της αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Αρμενίων και η κοινότητά τους είναι από τις πρώτες που προχώρησαν στη συμβολική κίνηση να φυτέψουν ένα δέντρο στο πάρκο του Μουσείου της Γενοκτονίας των Αρμενίων στο Τζιτζερνακαπέρτ.

Παρά το μικρό της μέγεθος, η εβραϊκή κοινότητα προσπάθησε να συμβάλει στην προσέγγιση Αρμενίας-Ισραήλ. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών βελτιώθηκαν μετά το 2009 και την κρίση μεταξύ Άγκυρας και Τελ Αβίβ. Το ίδιο έτος, στο πάρκο της νίκης, στο οποίο βρίσκεται και το εμβληματικό άγαλμα της «Μητέρας Αρμενίας», τοποθετήθηκε μια πλάκα αφιερωμένη στην αρμενο-ισραηλινή φιλία, ενώ το 2019 η κυβέρνηση της Αρμενίας αποφάσισε τη λειτουργία πρεσβείας στο Τελ Αβίβ. Παρά τις κακές επιδόσεις της Αρμενίας στις διάφορες δημοσιευμένες λίστες που αφορούσαν τον αντισημιτισμό, η εβραϊκή κοινότητα της χώρας ένιωθε ασφαλής, όπως είχε δηλώσει το 2015 η πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας της Αρμενίας Ρίμα Βαρζαμπετιάν-Φέλερ. Ωστόσο, μετά τον δεύτερο πόλεμο στο Αρτσάχ (2020) και τη στήριξη του Ισραήλ στο Αζερμπαϊτζάν, η εβραϊκή κοινότητα βρίσκεται σε πιο ευάλωτη θέση, χωρίς όμως να κινδυνεύει σοβαρά.

Ο ναός Γκαρνί και οι νεοπαγανιστές της Αρμενίας

   Η ιστορία των νεοπαγανιστών της Αρμενίας είναι λίγο-πολύ ίδια με εκείνη των νεοπαγανιστών σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι Χετανοσνέρ, όπως αυτοαποκαλούνται, συνδέονται στενά με το εθνικιστικό κίνημα της Αρμενίας και το θρησκευτικό τους ρεύμα εμφανίστηκε κατά τον 20ό αιώνα. Ο αρμενικός νεοπαγανισμός στηρίζεται εν πολλοίς στη θεωρία «Τσεγακρόν» (μτφρ. εθνική θρησκεία) του θρυλικού Αρμένιου επαναστάτη Καρεκίν Νζτεχ και βασίζεται στον μυστικισμό και στον μονισμό, αλλά όχι στον μονοθεϊσμό. Στην πράξη πρόκειται για πολυθεϊστική θρησκεία.

Κατά τη σοβιετική εποχή, οι νεοπαγανιστές στην Αρμενία δεν μπορούσαν να δράσουν, λόγω της επιβεβλημένης από το κράτος αθεΐας. Από το 1991 και ύστερα, ωστόσο, είναι ελεύθεροι να μιλούν για την πίστη τους και να πραγματοποιούν τελετές. Οι τελετές αυτές λαμβάνουν χώρα, κατά κύριο λόγο, στον ναό Γκαρνί, τον μοναδικό αρχαίο ναό που σώζεται στην Αρμενία και στον Καύκασο εν γένει. Πρόκειται για έναν ναό της ρωμαϊκής εποχής που χτίστηκε τον 1ο αιώνα μ.Χ. από τον βασιλιά Τιριδάτη Α΄ και αποτελεί έναν από τους κορυφαίους τουριστικούς προορισμούς στην Αρμενία.

Η ανεξαρτητοποίηση της Αρμενίας έφερε και την αναβίωση του νεοπαγανιστικού κινήματος: το 1991, ο Σλακ Κακοσιάν ίδρυσε το Τάγμα των Αρίων. Η επιστημονική έρευνα δείχνει ότι η εν λόγω κοινότητα έλαβε υποστήριξη, μεταξύ άλλων και οικονομική, από το πρώην κυβερνόν δεξιό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Οι ίδιοι οι ιδρυτές του κόμματος, Ασότ Ναβασαρντιάν και Αντρανίκ Μαρκαριάν, ήταν νεοπαγανιστές και μέλη του Τάγματος των Αρίων. Εξάλλου, το ίδιο το καταστατικό του κόμματος στηρίζεται στο Τσεγακρόν, το οποίο, πέρα από το θρησκευτικό-πνευματικό κομμάτι, αφορά και την πολιτική.

Επιστρέφοντας στο θρησκευτικό κομμάτι της συζήτησης, αν και υπάρχουν διάφορες εκδοχές, η επικρατούσα εκδοχή του αρμενικού νεοπαγανισμού αναφέρεται στον δημιουργό Αρά, ο οποίος δημιούργησε τον κόσμο και τους θεούς. Με τη σειρά της, μία από τους θεούς, η Αναΐτ, ίδρυσε τον Αρί (Άριο), ο οποίος είναι ο άνθρωπος.

Όλα αυτά βρίσκονται στο «Βιβλίο των Όρκων» (Ουχτακίρκ), το ιερό βιβλίο των Αρμενίων νεοπαγανιστών. Παρά τις προσπάθειες αναβίωσης της αρμενικής εθνικής θρησκείας, στην Αρμενία σήμερα υπάρχουν λίγες εκατοντάδες νεοπαγανιστές, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ρώσου καθηγητή και ειδικού στον νεοπαγανισμό Βίκτορ Σνίρελμαν.

Η επίσκεψή μου στον ναό Γκαρνί δεν οφείλεται στην, άγνωστη σε πολλούς, σύνδεσή του με το νεοπαγανιστικό κίνημα της Αρμενίας. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της συγγραφής του παρόντος άρθρου σκέφτηκα να αναπτύξω και αυτή την πτυχή της ιστορίας του ναού που δεσπόζει πάνω από την εντυπωσιακή κοιλάδα του Γκαρνί.

Tweet

Share