Νίκος Αμπανάβας*

Λίγοι γνωρίζουν ότι το Δουργούτι, μια αχανής παραγκούπολη μόλις 2 χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας, υπήρξε όχι μόνο αρμενικός προσφυγικός συνοικισμός αλλά και ένας τόπος αντίστασης, θυσίας και ιστορικής μνήμης κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής (1941-1944).

Οι Αρμένιοι του Δουργουτίου, παρά τις άθλιες συνθήκες ζωής, ποτέ δεν έπαψαν να ελπίζουν για έναν κόσμο καλύτερο. Το όραμα αλλά και η κατοχική εμπειρία τούς ώθησαν να αγωνιστούν –μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ– και να ποτίσουν με το αίμα τους το όραμα μιας ελεύθερης πατρίδας, ενώ η πλειονότητα αυτών «επαναπατρίστηκε» το 1946-1947 στη Σοβιετική Αρμενία με τη βοήθεια του ελληνικού κράτους.

Οι συνθήκες ζωής κατά τη γερμανική κατοχή

Σε προηγούμενο άρθρο¹ αναφερθήκαμε στις άθλιες συνθήκες ζωής των Αρμενίων προσφύγων στον συνοικισμό του Δουργουτίου, στις μορφές κοινωνικής οργάνωσης (εκκλησίες, σχολεία, αγορά, σύλλογοι) μέσω των οποίων συντηρούσαν την αρμενικότητά τους, καθώς και στις αγαστές σχέσεις Ελλήνων και Αρμενίων. Στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στην έντονη πολιτική ζωή του συνοικισμού, και στο πώς αυτή έρχεται να συναντήσει το εθνικοαπελευθερωτικό όραμα του ΕΑΜ στην κατοχή, οδηγώντας σε πράξεις ηρωικές, με αποκορύφωμα το μαρτυρικό Μπλόκο του Δουργουτίου ή «Μεγάλο Μπλόκο» (9 Αυγούστου 1944).

Οι ηρωικές πράξεις των Αρμενίων του Δουργουτίου δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία αλλά απόρροια μιας πολιτικής ωρίμανσης, μιας σειράς γενοκτονικών διώξεων, αλλά και μιας παράδοσης εθνικών αγώνων την οποία μετέφεραν οι Αρμένιοι πρόσφυγες στη νέα τους πατρίδα. Με άλλα λόγια, απόρροια μιας «αντιστασιακής κουλτούρας» που υφίστατο και που τροφοδοτήθηκε από τις έντονες ταξικές αντιθέσεις της Ελλάδας του μεσοπολέμου και από ρατσιστικές προκαταλήψεις.

Σε αυτό το πλαίσιο εξηγείται η δράση των πολιτικών κομμάτων, το πλήθος πολιτικών εφημερίδων και περιοδικών σε κυκλοφορία, οι έντονες πολιτικές διεργασίες στα καφενεία της αγοράς, και η ιδιαίτερα αισθητή επιθυμία των νέων Αρμενίων να μην ξαναζήσουν τον ξεριζωμό των πατεράδων τους. Επιπλέον, η φτώχεια τούς ανάγκαζε να δουλεύουν οπουδήποτε για ένα κομμάτι ψωμί, είτε στα ελάχιστα εργοστάσια μικρής κλίμακας της ευρύτερης περιοχής είτε στις αγροκαλλιέργειες πέριξ της πόλης. Οι περισσότεροι όμως ήταν τεχνίτες, μικρέμποροι και πλανόδιοι πωλητές. Αυτό το ταξικό στίγμα θα καθορίσει τις αριστερές πολιτικές τους επιλογές και την ιστορική τους πορεία μετά την ήττα της αριστεράς στα Δεκεμβριανά το 1944.

Έως τότε, η στερεοτυπική φιγούρα του απάτριδος Αρμενίου πρόσφυγα του μεσοπολέμου κυριαρχούσε στο συλλογικό ασυνείδητο των γηγενών Ελλήνων. Ο Αρμένιος, μόνος, χωρίς ιθαγένεια, αποκλεισμένος στο γκέτο του Δουργουτίου και εγκαταλελειμμένος από το επίσημο κράτος, θα αναζητά πάντοτε μια ιστορική ευκαιρία ώστε να σπάσει το στερεότυπο και να αποδείξει στους «απέξω» την ανθρωπιά και τον πατριωτισμό του.

Αυτή η ιστορική ευκαιρία δόθηκε στην κατοχή, αλλά υπό τραγικές συνθήκες. Είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία ότι η κατοχική πείνα χτύπησε κυρίως τους προσφυγικούς συνοικισμούς των μεγάλων αστικών κέντρων, που δεν διέθεταν τα δίκτυα επικοινωνίας με την ύπαιθρο ώστε να εξασφαλίσουν τροφή. Κι αν οι Έλληνες πρόσφυγες είχαν πρόβλημα επιβίωσης, το πρόβλημα ήταν διπλό για τους Αρμένιους, καθώς εκείνοι δεν γνώριζαν τη γλώσσα (στον συνοικισμό μιλούσαν κυρίως αρμενικά ή τουρκικά).

Το ίδιο ίσχυε και για τους λίγους Έλληνες του συνοικισμού με τους οποίους οι Αρμένιοι υπήρξαν φίλοι και αργότερα συναγωνιστές.

Το πρόβλημα του κατοχικού λιμού επεξέτεινε το δριμύ ψύχος του χειμώνα του 1941, και οι ανθυγιεινές συνθήκες ζωής στις παράγκες εξουθένωναν τους ήδη ευάλωτους οργανισμούς των Αρμενίων. Όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του ο Βαχάν Ντακεσιάν, Αρμένιος αγωνιστής από το Δουργούτι, «ήταν συνηθισμένο φαινόμενο πλέον οι υπερφορτωμένες με πτώματα αργόσυρτες χειράμαξες, που έβγαζαν αυτό το θλιβερό τρίξιμο. Κάθε αυγή μάζευαν με αυτές κατά δεκάδες τους νεκρούς και τους μετέφεραν στα νεκροταφεία, όπου πενήντα ή εκατό μαζί τούς έθαβαν σε κοινούς τάφους. Ήταν οι νεκροί από την πείνα».²

Υπό αυτές τις συνθήκες, ουδείς θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς την αγάπη και την αλληλεγγύη στις γειτονιές και χωρίς τα οργανωμένα δίκτυα αλληλεγγύης των Αρμενίων από τον μεσοπόλεμο. Ενδεικτικά, στο προαύλιο της καθολικής εκκλησίας στο Δουργούτι, ο έξαρχος Χοβανές Γκαμσαραγκάν οργάνωσε κουζίνα, προσφέροντας δωρεάν φαγητό στους ανήμπορους της περιοχής.

Όμως, παρά τις προσπάθειες, υπολογίζεται ότι πάνω από 2000 Αρμένιοι έχασαν τη ζωή τους σε Αθήνα και Πειραιά εξαιτίας της πείνας.³ Σε αυτές τις συνθήκες της καθημερινής πάλης για επιβίωση ωρίμαζε η ιδέα του αγώνα για την ελευθερία. Στο κάτω κάτω, για τον Αρμένιο πρόσφυγα το κράτος ήταν ανέκαθεν αδιάφορο, και τώρα, στην κατοχική του μορφή, έδειχνε την πιο αποτρόπαια εκδοχή του.

Οι Αρμένιοι αγκαλιάζουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 από έναν πυρήνα παλαίμαχων Ελλήνων κομμουνιστών, αποτελώντας την πιο μαζική αντιστασιακή οργάνωση στην κατοχική περίοδο. Το πολιτικό του πρόγραμμα συνδύαζε τον αγώνα για την εθνική απελευθέρωση με τον αγώνα για τα δικαιώματα των εργαζομένων. Ένα τέτοιο πρόγραμμα, που προσέφερε πίστη και ελπίδα για το μέλλον και το οποίο αγκαλιάστηκε από τους περισσότερους Έλληνες, δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορο το ήδη πολιτικοποιημένο αρμενικό προλεταριάτο του Δουργουτίου. Ιδιαίτερα οι νέοι και δραστήριοι Αρμένιοι δεν είχαν δισταγμό. Ο Βαχάν Ντακεσιάν γράφει χαρακτηριστικά: «Σε εκείνη την παράγκα είχαν συγκεντρωθεί και συνεδρίαζαν οι εκπρόσωποι πολλών οργανώσεων της αρμενικής μειονότητας από διάφορες περιοχές. Συζητούσαν το θέμα της μαζικής συμμετοχής των αρμενικών οργανώσεων στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων πατριωτών. Ο Αντρανίκ Γουκασιάν, ως εκπρόσωπος της [κομμουνιστικής] νεολαίας, εξέθεσε τα συμπεράσματά του: Εμείς είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής νεολαίας, και αγωνιζόμαστε μαζί τους για την εθνική ανεξαρτησία και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο αγώνας τους είναι και δικός μας αγώνας, και η νίκη τους θα είναι και δική μας».

Δέκα χιλιόμετρα μακρύτερα, στην προσφυγούπολη της Κοκκινιάς, με τις παράγκες γεμάτες Αρμένιους πρόσφυγες, λαμβάνουν χώρα ανάλογες πολιτικές διεργασίες.

Ο Ζαχάρ Αϊβαζιάν, παλαίμαχος κομμουνιστής οδοντίατρος από την Κοκκινιά, μας πληροφορεί ότι «στις αρχές του Νοέμβρη του 1941, με εντολή της Κ.Ε. του ΚΚΕ αρχίσαμε τη στρατολόγηση των δραστήριων μελών της αρμενικής κοινότητας της Κοκκινιάς στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ».⁴

Από τον Νοέμβριο, λοιπόν, του 1941 –δηλαδή από πολύ νωρίς– ξεκινά η στρατολόγηση Αρμενίων αγωνιστών στις οργανώσεις του ΚΚΕ και στις εαμικές οργανώσεις. Η βιβλιογραφία είναι πλούσια σε στοιχεία σχετικά με τις ποικίλες μορφές αντιφασιστικής δράσης στην Αθήνα εκείνη την περίοδο (1941-1943). Απεργίες, συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, κρυφή διακίνηση έντυπου παράνομου υλικού στις συνοικίες, αναγραφή συνθημάτων στους τοίχους κατά τη διάρκεια της νύχτας κ.ά. συνθέτουν ένα σκηνικό εξέγερσης που τρομάζει τον κατακτητή.⁵

Οι Αρμένιοι του Δουργουτίου δεν θα μπορούσαν να μείνουν αμέτοχοι στις ιστορικές αυτές στιγμές, ειδικά όταν εκτυλίσσονται έξω από την πόρτα τους. Συμμετέχουν δυναμικά στο πλάι των συναγωνιστών τους Ελλήνων, καθώς ο αντιφασιστικός αγώνας δεν ήταν μόνο αγώνας για την απελευθέρωση αλλά και αγώνας για την καθημερινή επιβίωση. Ο αγώνας του ΕΑΜ δεν ήταν μόνο αγώνας για μια ιδέα αλλά και για τα συσσίτια, τις κλοπές, τη μαύρη αγορά, τις μετακινήσεις στους τόπους εργασίας και άλλα καθημερινά προβλήματα του λαού. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη εμφάνιση του ΕΛΑΣ Αθήνας (Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός), δηλαδή της ένοπλης πτέρυγας του ΕΑΜ, έγινε στη μεγάλη διαδήλωση της 16ης Ιουνίου 1942, με αφορμή την πληροφορία ότι θα διακόπτονταν τα συσσίτια.

Η οργάνωση του ΕΛΑΣ Αθήνας στις συνοικίες ξεκινά με μικρές ομάδες (λόχους) και στη συνέχεια επεκτείνεται σε τάγματα καθώς η στρατολόγηση γίνεται πιο μαζική. Διμοιρίτης του λόχου των νότιων συνοικιών (από Δουργούτι έως Βουλιαγμένη) το διάστημα 1942-1943 ήταν ο Βασίλης Βενετσανόπουλος, ο οποίος αναφέρει ως κομματικό καθοδηγητή του τον «σύντροφο Χάικο, αρμενικής καταγωγής». Και συνεχίζει: «Συνεργαζόμασταν συχνά με τον Χάικο, που με είχε συνδέσει, και συναντούσα και μια κομματική οργάνωση με υπεύθυνο έναν τσαγκάρη Αρμένιο ονόματι Αρτίν. Ο Αρτίν γενικά δούλευε πολύ καλά. Έγραφαν με τους συναγωνιστές συνθήματα που τους υπέδειχνε η οργάνωση ψηλά στους τοίχους των σπιτιών του Δουργουτίου».⁶

Πρόκειται για Αρμένιους αγωνιστές για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα αλλά που αποτέλεσαν τη «μαγιά» για τη δημιουργία του μετέπειτα λόχου του Δουργουτίου στο πλαίσιο του ΕΛΑΣ Αθήνας. Οι μαχητές του λόχου εντάσσονταν στο 1^ο τάγμα του 2ου συντάγματος του ΕΛΑΣ Αθήνας, με επικεφαλής έναν Αρμένιο, τον Αντρανίκ Γουγκασιάν, για τον οποίο ελάχιστα γνωρίζουμε. Ο ηρωικός του θάνατος σε μια ενέδρα των ταγματασφαλιτών στη συνοικία Φάρος αποδίδεται επικά από τον συμπολεμιστή του Βαχάν Ντακεσιάν: «Ο Αντρανίκ έστησε το πολυβόλο έτσι ώστε να σημαδεύει, μέσα από μια χαραμάδα, προς εκείνον τον λόφο από όπου θα ορμούσαν οι τσολιάδες [τάγματα ασφαλείας]. Το σημείο στο οποίο είχε στηθεί ήταν ιδανικό, τόσο για να διευθύνει τη μάχη όσο και για να χτυπά άμεσα τους εχθρούς... Δυο άντρες έτρεξαν αμέσως εκεί όπου ήταν ο Αντρανίκ... Τον βρήκαν πεσμένο, με το δεξί του χέρι να κρατά ακόμη σφιχτά το πολυβόλο του. Οι σφαίρες του εχθρού τον είχαν βρει στο στήθος. Το αίμα του είχε βάψει την πετρώδη ξερή ελληνική γη, που μέσα της υποδεχόταν όλους τους μάρτυρες της ελευθερίας. Όλοι οι άντρες μαζεύτηκαν γύρω από τον αγαπημένο τους ηγέτη, γεμάτοι θλίψη και πένθος. Προς τιμήν του ήρωά τους έριξαν τρεις φορές στον αέρα με τα όπλα τους. Και ήταν σαν να άκουγαν ακόμη στα αυτιά τους τις εμψυχωτικές κραυγές του Αντρανίκ: Αέρα!».

Οι μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ Αθήνας, με τον φτωχό εξοπλισμό αλλά με ηρωικό σθένος, ενάντια στα τάγματα ασφαλείας, στις δυνάμεις της Ειδικής Ασφάλειας και της Χωροφυλακής και στις επίλεκτες δυνάμεις των SS των Γερμανών κατακτητών ήταν από τις πιο αιματηρές, ειδικά από τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν συνθηκολογούν οι Ιταλοί.

Το Μεγάλο Μπλόκο

Από το καλοκαίρι του 1944, οι φασίστες και οι ντόπιοι συνεργάτες τους οργανώνουν εκτεταμένες επιχειρήσεις μεικτού τύπου (στρατιωτικές και αστυνομικές) για την ανακατάληψη και τον έλεγχο των «κόκκινων» περιοχών όπως το Δουργούτι. Οι επιχειρήσεις αυτές έμειναν στη συλλογική μνήμη ως «μπλόκα».

Το επιχειρησιακό σχέδιο των μπλόκων περιλαμβάνει τον αιφνιδιαστικό αποκλεισμό μίας ή περισσότερων περιοχών, τη συγκέντρωση του αντρικού πληθυσμού σε κεντρικό χώρο, τη σύλληψη και εκτέλεση στελεχών της αντίστασης κατόπιν υπόδειξης μασκοφόρων προδοτών, και τη μεταφορά χιλιάδων ομήρων στα στρατόπεδα στο Χαϊδάρι και στο Γουδί.

Το μπλόκο του Δουργουτίου ονομάστηκε «Μεγάλο Μπλόκο» εξαιτίας του αριθμού των αποκλεισμένων περιοχών (Δουργούτι, Φάρος, Κατσιπόδι, τμήμα της Άνω Νέας Σμύρνης και τμήμα του Αγίου Ιωάννη). Ο αριθμός των εκτελεσθέντων και των ομήρων ήταν πολύ μεγάλος. Ο Αντίλ Μπερμπεριάν, που βίωσε εκείνες τις οδυνηρές στιγμές, διηγείται: «Το πρωί της 9ης Αυγούστου ξυπνήσαμε με μια μεγάλη ανησυχία. Έξω γινόταν χαλασμός, μάχη, Κατόπιν, χωνιά ειδοποιούσαν να συγκεντρωθούμε όλοι στην πλατεία Φάρου... Ένας περίπολος τσολιάδων, με βρισιές, απειλές και κλωτσιές, μας οδήγησε στην πλατεία... Θα ήταν 11 η ώρα όταν ήρθε κουκουλοφόρος… Έπρεπε να τον κοιτάμε στα μάτια... Ο κουκουλοφόρος έφτασε μπροστά μας, σήκωσε το χέρι και έδειξε τον αδελφό μου, τον Αμπαρτσούμ. Ένα ηλεκτρικό ρεύμα με διαπέρασε. Το αδελφάκι μου στα χέρια του δήμιου. Λίγα δευτερόλεπτα, και μια ριπή τον ρίχνει κάτω. Δεν θα τον ξαναδώ!». ⁷

Πολλοί από όσους επέζησαν είδαν τις παράγκες τους να καίγονται, καθώς οι κατακτητές φεύγοντας έβαλαν φωτιά.Μέσα σε μια στιγμή έχασαν τα πάντα· σκεύη για λίγο φαγητό, μια κουβέρτα να ζεσταθούν τη νύχτα. Άλλοι πάλι μαρτύρησαν ως όμηροι, αφού βασανίστηκαν επανειλημμένα από τη στιγμή της σύλληψής τους, όπως έγινε με τον Βαχράμ Σακαγιάν στο Γουδί.

Το μαρτυρικό Δουργούτι έμελλε να πληρώσει τους ηρωικούς αγώνες του με θυσίες των οποίων την έκταση και το μέγεθος ακόμη αγνοούμε. Σήμερα, μια πέτρινη αναθηματική στήλη που κατασκευάστηκε το 1985 επί δημαρχίας Δημήτρη Μπέη στην πλατεία Καλαβρύτων στον Νέο Κόσμοστέκει ως ενθύμιο της θυσίας των Αρμενίων αγωνιστών της περιόδου 1941-1944. Είθε κάποτε στην κενή στήλη να αναγραφτούν και τα παρακάτω ονόματα: Γουγκασιάν Κεβόρκ (αδελφός Αντρανίκ), Βεκιάν Σαρκίς, Σετρικιάν Λουχίν, Κιουλάν Χατζίκ, Μπαρουτιάν Σαγιάν, Μπερμπεριάν Χαμπαρτσούμ, Καραμπέτ Σετιάν, Βαχράμ Σακαγιάν.

Αλλά και πολλών άλλων αγωνιστών που ακόμη αγνοούμε…

1. «Το Δουργούτι των Αρμενίων προσφύγων», Αρμενικά, Μάιος-Οκτώβριος 2022, τ. 110, σ. 40-44.
2. Βαχάν Ντακεσιάν, Στα περίχωρα της Ακρόπολης, μετάφραση Κουήν Μινασιάν, βιβλίο υπό έκδοση, σ. 46.
3. «Στην απογραφή του 1928, οι ορθόδοξοι Αρμένιοι ήταν 31.038 σε σύνολο 5.819.742 ορθοδόξων Ελλήνων, ποσοστό 0,53%. Σύνολοπληθυσμού: 6.204.684». ΓιώργοςΘ. Μαυρογορδάτος, Stillborn Republic Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, University of California Press, 1983, π. 45, σ. 227.
4. Ζ. Αϊβαζιάν, «Για τη συμμετοχή της αρμενικής μειονότητας της Κοκκινιάς στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της Ελλάδας», Εθνική Αντίσταση: επίσημα κείμενα, αναμνήσεις, χρονικά, τ. 12, Οκτώβριος 1974, σ. 74-76.
5. «Η Ελλάδα στην Κατοχή γνώρισε ένα από τα μαζικότερα κινήματα αντίστασης στην Ευρώπη». Πολυμέρης Βόγλης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941-1944, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010, σ. 59.
6. Βασίλης Γ. Βενετσανόπουλος, «Παρών»: Μια ζωή στην πρώτη γραμμή. Συμβολή στην καταγραφή της ελληνικής ιστορίας, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2004, σ. 124.
7. Κυριακίδης Ιωάννης, Εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας, 1941-1945, Νέα Σμύρνη-Φάληρο, 1983, σ. 322. Μια παρόμοια μαρτυρία του Ντικράν Μπιζντικιάν διασώζεται στα Αρμενικά, Ιανουάριος-Απρίλιος 2022, τ. 109, σε έρευνα και μετάφραση Κουήν Μινασιάν

*Ο Νίκος Αμπανάβας είναι φιλόλογος-εκπαιδευτικός, συγγραφέας του βιβλίου Το Δουργούτι της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, Αθήνα, Εταιρεία Σύγχρονης Ιστορίας, 2022.

Tweet

Share