Η δράση των Αρμενίων λεγεωνάριων του Γαλλικού στρατού στην Ανατολή και στην Κιλικία (1915-1922)

Σαρκίς Αγαμπατιάν

Τεύχος: Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2008

Ο σχηματισμός της λεγεώνας της Ανατολής

Τον Οκτώβριο του 1915, οι Αρμένιοι χωρικοί του Τζέμπελ Μούσα (βόρεια ακτή της Συρίας), υπό την απειλή των σφαγών και των εκτοπίσεων που είχαν ήδη δρομολογήσει οι τουρκικές αρχές, πήραν τα όπλα για να υπερασπιστούν τις ζωές τους. Μετά από αντίσταση πενήντα ημερών εναντίον των κατά πολύ υπέρτερων αριθμητικά δυνάμεων, περισυλλέγησαν με τις οικογένειές τους (4.000 περίπου ψυχές) από το γαλλικό στόλο. Μεταφέρθηκαν σ' ένα καταυλισμό προσφύγων στο Πορτ Σάιντ στην Αίγυπτο. Οι ικανοί νέοι άνδρες που βρίσκονταν ανάμεσά τους, αποφάσισαν ν' αναλάβουν δράση και να πολεμήσουν εναντίον των Τούρκων, εκδικούμενοι για την καταστροφή των εστιών τους. Έγραψαν μια επιστολή στον Ντενίς Κοσέν, υπουργό άνευ χαρτοφυλακίου, για να ζητήσουν από τη Γαλλία να τους εξοπλίσει και να επιστρέψουν στο πεδίο της μάχης. Η γαλλική κυβέρνηση, σε απάντηση αυτού του αιτήματος, έστειλε στην Αίγυπτο μια στρατιωτική αποστολή, που ανέλαβε να εξετάσει το ζήτημα και, ει δυνατόν, να υλοποιήσει την κανονική στρατικοποίηση των «Τζεμπελιωτών» και γενικότερα των Αρμενίων.

Η αποστολή ήλθε σ' επαφή με τις αρμενικές πολιτικές οργανώσεις της Αιγύπτου, των οποίων οι αντιπρόσωποι είχαν σχηματίσει την Αρμενική Εθνική Ένωση, η οποία θα έπρεπε να διασφαλίσει τη στρατολόγηση, δηλαδή το πολιτικό και εθνικό σκέλος του εγχειρήματος. Έτσι δημιουργήθηκε η Λεγεώνα της Ανατολής, που πήρε αυτό το όνομα και όχι «αρμενική», αφ' ενός για να μην προκαλέσει αντίποινα από την πλευρά των Τούρκων και αφ' ετέρου να επιτρέψει τη συμμετοχή των Σύρων. Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι μέχρι την ανακωχή, οι Σύροι δεν αποτελούσαν παρά ένα ασήμαντο τμήμα της Λεγεώνας (ούτε το ένα δέκατο). Ένα ειδικό καταστατικό με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1916 καθόριζε τις αρχές της.

Ο σχηματισμός των τεσσάρων αρμενικών ταγμάτων

(Νοέμβριος 1916 -Οκτώβριος 1918)

Το πρώτο τάγμα. Ο κύριος πυρήνας των πρώτων στρατολογήσεων σχηματίστηκε από τους «Τζεμπελιώτες» του στρατοπέδου προσφύγων του Πορτ Σαΐντ, που έδωσαν πάνω από εξακόσιους εθελοντές. Σ' αυτούς προστέθηκαν τριακόσιοι ακόμη άνδρες της αρμενικής παροικίας της Αιγύπτου, μια ομάδα 236 αρμενίων αιχμαλώτων πολέμου (που ήταν στο στρατόπεδο Σουμερπούρ, στην Ινδία και ανήκαν στον τουρκικό στρατό της Μεσοποταμίας) και τέλος μερικές μικρές ομά-δες αιχμαλώτων του Σινά. Όλοι αυτοί συγκρότησαν το πρώτο τάγμα.

Το δεύτερο τάγμα. Στο μεταξύ, η Αρμενική Εθνική Ένωση σε συμφωνία με τη γαλλική διοίκηση και έχοντας αποφασίσει να δώσει τη μεγαλύτερη δυνατή έκταση στη στρατολόγηση, έστειλε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής τρεις αντιπροσώπους με σκοπό να κάνουν την απαραίτητη προπαγάνδα. Οι αντιπρόσωποι συνάντησαν στην αρμενική παροικία της Αμερικής ένα ένθερμο πατριωτικό περιβάλλον που ανταποκρίθηκε αμέσως στο κάλεσμά τους: περισσότεροι από τέσσερις χιλιάδες εθελοντές παρουσιάστηκαν ενώπιον των επιτροπών στρατολόγησης. Το καλοκαίρι του 1917, άρχισαν να καταφθάνουν οι πρώτες ομάδες εθελοντών από τη νέα ήπειρο.

Δυστυχώς, οι υπέρμετρες δυσκολίες των μεταφορών δεν επέτρεψαν να χρησιμοποιηθεί η όλη καλή θέληση των Αρμενίων της Αμερικής και η γαλλική κυβέρνηση, παρά τις επαναλαμβανόμενες αιτήσεις της Αρμενικής Εθνικής Αντιπροσωπείας, δεν μπόρεσε να βοηθήσει. Στις αρχές του 1918, μόνο 1600 ως 1700 εθελοντές κατάφεραν να καταταχθούν στη Λεγεώνα. Η είσοδος στον πόλεμο των Η.Π.Α. εμπόδιζε σαφώς πλέον την κίνηση, καθώς η κυβέρνηση αυτής της χώρας ενέτασσε τους Αρμενίους στο δικό της στρατό που ήταν υπό τη δικαιοδοσία της.

Το τρίτο τάγμα. Σχηματίστηκε από ένα ορισμένο αριθμό Αρμενίων της Αμερικής στο οποίο ενώθηκαν μερικές εκατοντάδες αιχμαλώτων πολέμου από το στρατόπεδο της Ηλιούπολης και του Μεάντι στην Αίγυπτο που είχαν παραδοθεί στους Άγγλους κατά την προέλασή τους στην Παλαιστίνη στα τέλη του 1917. Δημιουργήθηκαν επίσης δυο λόχοι ανεφοδιασμού.

Το τέταρτο τάγμα. Δημιουργήθηκε στη Βηρυτό τον Οκτώβριο του 1918, με την άφιξη της Λεγεώνας της Ανατολής στην πόλη αυτή, χάρις στην κατάταξη πολυάριθμων ντόπιων Αρμενίων στους οποίους ενώθηκαν άλλοι 800 εθελοντές από τη Δαμασκό (από τους οποίους γύρω στους σαράντα αξιωματικοί). Η στελέχωση όλων αυτών των ανδρών διασφαλίστηκε από το δυναμικό των τριών ταγμάτων. Το Δεκέμβριο του 1918, η «αρμενική» Λεγεώνα περιλάμβανε μια δύναμη άνω των 4.000 ανδρών.

Η στρατιωτική εκπαίδευση της Λεγεώνας της Ανατολής

Στο διάστημα της δημιουργίας της Λεγεώνας της Ανατολής, οι γαλλικές και αγγλικές αρχές συμφώνησαν να εγκατασταθεί το στρατόπεδο εκπαίδευσης στην Κύπρο. Με βάση αυτή τη συμφωνία, η Λεγεώνα στρατοπέδευσε το 1916 στην ανατολική ακτή του νησιού, 25 χιλιόμετρα βόρεια της Αμμοχώστου, σε αρκετή απόσταση από κατοικημένες περιοχές.

Οι νεοσύλλεκτοι Αρμένιοι ήταν αυτοί που παράλληλα με τη στρατιωτική τους εκπαίδευση έκτισαν το στρατόπεδό τους. Η εργασία ήταν επίπονη, κάτω από τον καυτό ήλιο, καθώς έπρεπε να εξορυχτεί η πέτρα από τους γύρω λόφους και κατόπιν να πελεκηθεί για να μπορέσουν να κατασκευαστούν τα κτίρια. Οι Αρμένιοι στρατιώτες ανταπεξήλθαν άριστα σ' αυτήν την εργασία, παρά τα στοιχειώδη μέσα που διέθεταν και απέδειξαν ότι ο Αρμένιος ήταν όχι μόνο μαχητής με την ακριβή έννοια του όρου, αλλά κι ένας ολοκληρωμένος στρατιώτης.

Την άνοιξη του 1918, το 1ο τάγμα είχε κοντά στον ενάμισι χρόνο εκπαίδευσης, το 2ο τάγμα οκτώ μήνες, ενώ το 3ο τάγμα μόλις σχηματιζόταν. Οι στρατιώτες είχαν ήδη αρχίσει να κουράζονται από την απραξία ενώ τα πεδία της μάχης δεν έλλειπαν για ν' αποδείξουν την αξία τους: η συμβολή τους στην κατοχή των νησιών Καστελόριζου και Ρουάντ (κοντά στη συριακή ακτή) δεν αρκούσε για να κατευνάσει την ανυπομονησία τους για δράση.

Οι Αρμένιοι λεγεωνάριοι εν δράσει στην Παλαιστίνη

Τελικά αποφασίστηκε η «αρμενική» λεγεώνα να ενσωματωθεί στη Λεγεώνα της Ανατολής στο γαλλικό απόσπασμα της Παλαιστίνης το οποίο όντας ενισχυμένο θα μπορούσε να έχει μια ενεργή συμμετοχή στις επιχειρήσεις αυτής της περιοχής.

Στο διάστημα Απριλίου - Μαΐου 1918 τα δυο πρώτα τάγματα μεταφέρθηκαν κατά μικρές ομάδες στην Αίγυπτο. Η προσθήκη τους στο γαλλικό απόσπασμα διπλασίασε το δυναμικό του ανεβάζοντάς το στους 5.000 άνδρες, υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Πιπάπ (το τρίτο τάγμα και οι λόχοι ανεφοδιασμού παρέμεναν σ' αυτό το διάστημα στην Κύπρο υπό τη διοίκηση του ταγματάρχη Σενόστ).

Το γαλλικό απόσπασμα που συγκεντρώθηκε κατ' αρχάς στο στρατόπεδο της Ισμαϊλίας (Ιούνιος μέχρι μέσα Ιουλίου) και μετά στο στρατόπεδο Μετζέλ (μέσα Ιουλίου μέχρι τέλη Αυγούστου) εκτέλεσε γενικά γυμνάσια και επιθεωρήθηκε από τον στρατηγό Άλενμπυ. Στο μεταξύ, η Αρμενική Εθνική Ένωση της Αιγύπτου είχε οργανώσει στο Κάιρο ένα αναρρωτήριο για τους άρρωστους ή τραυματίες Αρμένιους λεγεωνάριους που έβγαιναν από το νοσοκομείο.

Στις 30 Αυγούστου 1918 οι μονάδες του γαλλικού αποσπάσματος Παλαιστίνης ανέλαβαν δράση: ο τομέας που επελέγη για τη Λεγεώνα της Ανατολής ήταν αυτός της Ραφάτ, απέναντι σε μια τουρκική θέση πολύ ισχυρή, την Αράρα, που ήταν ταυτόχρονα παρατηρητήριο πυροβολικού πρώτης γραμμής. Την Αράρα είχαν καταλάβει επίσης τα 701ο και 702ο γερμανικά τάγματα. Παρά τις δυσκολίες ανεφοδιασμού, κυρίως σε νερό, παρά τον άκρως ανθυγιεινό χαρακτήρα του τομέα (ο 2ος λόχος που κρατούσε το χωριό της Ραφάτ, είδε σε μερικές το γαλλικό στελεχιακό δυναμικό να το εγκαταλείπει), οι Αρμένιοι στρατιώτες έπραξαν με θαυμαστό τρόπο το καθήκον τους, πολλαπλασιάζοντας τις περιπολίες και μεταφέροντας πολλές και πολύτιμες πληροφορίες.

Δεν είναι της παρούσης να περιγράψουμε σ' αυτό το κείμενο τις λεπτομέρειες της μάχης της Αράρα. Θα αρκεστούμε ν' αναφέρουμε ότι οι Αρμένιοι λεγεωνάριοι έπραξαν το καθήκον τους μ' ένα ηρωισμό που προκάλεσε το θαυμασμό και την εκτίμηση όλων.

Μετά από μερικές ημέρες ανάπαυσης στο Μέτζελ-Γιάμπα, το γαλλικό απόσπασμα Παλαιστίνης, που έγινε γαλλικό απόσπασμα Παλαιστίνης - Συρίας, συνέχισε σταδιακά την πορεία του βόρεια. Ωστόσο για να φθάσει στη Βηρυτό χρειάστηκαν δεκαοκτώ ημέρες, καθώς οι στρατιώτες του δοκιμάστηκαν από την κούραση, τις στερήσεις και μια επιδημία γρίπης. Για τους Αρμενίους οι συνθήκες ήταν ακόμη πιο δύσκολες διότι η ημερήσια τροφή τους ήταν ανεπαρκής, κατώτερη της κανονικής μερίδας.

Στο μεταξύ η Βηρυτός είχε καταληφθεί από το στρατό του Σερίφ και ο συνταγματάρχης Πιπάπ που είχε φθάσει με αυτοκίνητο δεν διέθετε καμιά μονάδα για να επιβάλει την εξουσία του. Οι Άραβες αρνούνταν να τον αποδεχθούν, θεωρώντας την πόλη τμήμα της μελλοντικής αραβικής αυτοκρατορίας. Τα βρετανικά στρατεύματα που κλήθηκαν είχαν επιβάλει την τάξη, αλλά δεν υπήρχε γαλλικός στρατός και το γαλλικό απόσπασμα θα έφθανε πολλές ημέρες αργότερα, καταπονημένο από την κούραση. Τότε είναι που προσέφυγαν στο 3ο αρμενικό τάγμα που είχε μείνει στην Κύπρο όπου είχε τελειοποιήσει τη στρατιωτική του εκπαίδευση. Κλήθηκε επειγόντως και αποβιβάστηκε στη Βηρυτό όπου δημιούργησε εξαιρετική εντύπωση με τις καινούργιες στολές των στρατιωτών.

Η συμμετοχή των Αρμενίων λεγεωνάριων στην κατοχή της Κιλικίας

Με την υπογραφή της ανακωχής, ένα τηλεγράφημα του Υπουργείου Πολέμου πρόσταζε να γίνουν οι απαραίτητες διευθετήσεις για τη δημιουργία ενός αρμενικού εθνικού στρατού, συμπεριλαμβανομένου ενός λόχου μηχανικού. Επί πλέον, το ίδιο τηλεγράφημα έδινε εντολή να συγκεντρωθεί ο αρμενικός στρατός - που περιλάμβανε 4.000 άνδρες - στην Κιλικία και να καταλάβει αυτήν την περιοχή (το σύμφωνο Σάικς - Πικό του 1916 είχε θέσει υπό γαλλική διοίκηση μια τεράστια έκταση που συμπεριλάμβανε τα παράλια της Συρίας, την Κιλικία, την Αρμενία κι ένα μέρος του Κουρδιστάν μέχρι τον Τίγρη).

Το 1ο τάγμα στάλθηκε στην Αλεξανδρέττα, για να ενωθεί μ' ένα λόχο ακροβολιστών. Το 2ο και το 3ο τάγμα εγκατέλειψαν τη Βηρυτό στις 16 Δεκεμβρίου 1918 και επιβιβάστηκαν στο αγγλικό πλοίο Casaberra με κατεύθυνση τη Μερσίνα. Όσον αφορά το 4ο τάγμα έφυγε μετά από μερικές ημέρες από τη Βηρυτό για να ενωθεί με το 1ο στην Αλεξανδρέττα.

Στην αρχή η κατοχή της Κιλικίας διασφαλίστηκε μόνο από τα αρμενικά τάγματα της Λεγεώνας της Ανατολής. Δυο μήνες μετά την άφιξή τους προστέθηκαν καινούργιες συμμαχικές δυνάμεις, ενώ η γαλλική διοίκηση δεν έστειλε κανένα στρατιώτη πριν από τις 28 Μαΐου 1919, αν και είχαν περάσει πεντέμισι μήνες (εκείνη την ημερομηνία αποβιβάστηκαν στη Μερσίνα 250 ακροβολιστές από την Αφρική).

Σημειωτέον ότι την 1η Ιανουαρίου 1919, η Λεγεώνα της Ανατολής είχε χωριστεί στα δυο εις τρόπον ώστε τα αρμενικά τάγματα να συγκροτήσουν μια Αρμενική Λεγεώνα (υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Ρομιέ) και τα συριακά στοιχεία μια Συριακή Λεγεώνα, που θα παρέμενε στη Συρία.

Η σημαντική αυτή απόφαση του Γαλλικού Υπουργείου Πολέμου που έδινε εντολή για συγκρότηση ενός αρμενικού εθνικού στρατού όπως προαναφέραμε θα έπρεπε κανονικά να επιτρέψει την αναγέννηση μιας αρμενικής εθνικής εστίας στην Κιλικία. Η έλλειψη χώρου δεν μας επιτρέπει ν' αναπτύξουμε τους λόγους για τους οποίους δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθεί αυτό το αρμενικό όνειρο, παρά τις πολυάριθμες πράξεις ανδρείας και τις ανήκουστες θυσίες που σημάδεψαν την ιστορία αυτής της περιόδου.

Πολλοί απ' αυτούς τους λόγους παρέμειναν μυστηριώδεις, ακόμη και ακατανόητοι, αφού διαταγές που αλληλοαναιρούνταν δεν έπαψαν εκείνη την εποχή, να εκμηδενίζουν τις γαλλο-αρμενικές επιτυχίες μέχρι να καταλήξουν στην πλήρη εγκατάλειψη της Κιλικίας, μετά από σαράντα μήνες κατοχής και ειρήνευσης αυτής της χώρας.

Άραγε θα μάθουμε ποτέ γιατί η αρμενική στρατιωτική προσπάθεια διακόπηκε ξαφνικά, χωρίς καμιά εξήγηση; Γιατί, παρά τις αρχικές υποσχέσεις, όλες οι καινούργιες αρμενικές εμπλοκές εμποδίστηκαν όπως η περίπτωση των δυο χιλιάδων Αρμενίων προσφύγων στο Χαλέπι ή αυτή των εξακοσίων νεαρών Αρμενίων εθελοντών από την Κωνσταντινούπολη που ζητούσαν να καταταγούν στην Λεγεώνα; Θα μάθουμε γιατί διέλυσαν και αποστράτευσαν το 4ο αρμενικό τάγμα;

Ο ιστορικός θα είναι σε θέση να γνωρίσει την πραγματικότητα των μυστικών διασυμμαχικών ανταγωνισμών, των παρασκηνιακών διπλωματικών διαβουλεύσεων, των ύπουλων τουρκικών σκευωριών ή απλώς των χοντροκομμένων αδεξιοτήτων αφελών πολιτικών που ήταν η αιτία της οπισθοχώρησης της πολιτισμένης δύσης από την προγονική αυτή αρμενική περιοχή;

Οι Αρμένιοι λεγεωνάριοι και οι Γάλλοι σύντροφοί τους που έπεσαν ως ήρωες στη χριστιανική γη της Κιλικίας άξιζαν ώστε η πειθαρχία τους, η στρατιωτική τους ανδρεία, ο φλογερός πατριωτισμός τους, η ανθρωπιά τους απέναντι στους θύτες τους - για ένα διάστημα στο έλεός τους -, οι απερίγραπτες θυσίες τους, να βαρύνουν λιγότερο στη ζυγαριά της ιστορίας από το βάρος των απαίσιων σκευωριών και της απληστίας των μεγάλων δυνάμεων;

Βιβλιογραφία :

L' Eternelle Victime de la Diplomatie Europeenne, Αράμ Τουραμπιάν, Μασσαλία, 1929

La Passion de la Cilicie, Paul Du Veou, Παρίσι, 1954.